Onze Taal. Jaargang 63

[p. 242]

Zowel enkelvoud als meervoud is/zijn goed?
Liesbeth Tettero - Utrecht

Twijfelt u ook wel eens tussen ‘Zowel Jan als Piet zijn ziek’ en ‘Zowel Jan als Piet is ziek’? Taaladviseurs twijfelen in elk geval wel.
Reden genoeg om ervaren schrijvers eens te confronteren met een aantal zowel...als-zinnen; dat levert een verrassende uitkomst op.

Zowel...als wordt gebruikt om een nevenschikking te formuleren, net als het voegwoord en. Bij ‘Jan en Piet gaan’ zal niemand twijfelen over de werkwoordsvorm, maar bij ‘Zowel Jan als Piet...’ ligt dit anders. Hoewel het in beide zinnen om een meervoudig onderwerp gaat, is bij zowel...als een meervoudige persoonsvorm niet vanzelfsprekend. Welke persoonsvorm is hier het best?

● Als een samentrekking

De adviezen over deze kwestie verschillen. Renkema geeft in de Schrijfwijzer het advies om een enkelvoudige persoonsvorm te gebruiken. Hij geeft geen argumenten voor dit advies, alleen ‘orde en regelmaat is/zijn ook wat waard’ (blz. 116).

De Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) geeft aan dat bij zowel...als een regel voor nevenschikkingen met en geldt (blz. 1136). Als in een zin met en het enkelvoud verplicht is, dan is het enkelvoud ook verplicht als dezelfde zin met zowel...als geformuleerd wordt. Bijvoorbeeld: ‘Dit en dat moet in de auto’, dus ook ‘Zowel dit als dat moet in de auto’. Als deze regel niet toegepast kan worden, is er keuze tussen het enkelvoud en het meervoud. Meervoud is dus nooit verplicht.

De redactie van Onze Taal raadde de lezers aan om altijd het enkelvoud te gebruiken (1987, blz. 92). Dit advies is gebaseerd op de opvatting dat het deel van de zin dat met zowel begint, gezien kan worden als een samengetrokken zinnetje waarvan de persoonsvorm is weggelaten: ‘Zowel Jan (gaat) als Piet gaat’. Als we de samengetrokken persoonsvorm aanvullen, is alleen enkelvoud mogelijk.

Deze samentrekkingsanalyse vormt een goede ingang om de aarzeling ten aanzien van het getal te begrijpen. De ANS (blz. 1088) observeert namelijk dat nevenschikkingen met een samengetrokken deel altijd een distributief karakter hebben: wat in de rest van de zin gezegd wordt, geldt voor de nevengeschikte leden afzonderlijk. Bijvoorbeeld: ‘De koffie in de kantine en de chocomel in het café zijn lekker’ kan geparafraseerd worden als ‘De koffie in de kantine is lekker en de chocomel in het café is lekker’.

Tegenover de distributieve nevenschikking staat de collectieve. Daarin worden de leden van de nevenschikking als een eenheid gezien. De rest van de zin slaat dan ook op de leden gezamenlijk. Nevenschikkingen met een collectieve betekenis kunnen volgens de ANS gecombineerd worden met een enkelvoudige persoonsvorm (‘Zwart en grijs staat je goed’ (blz. 1092)) en met een meervoudige persoonsvorm (‘Hera en Zeus vormden een mooi paar’ (blz. 1089)).

De ANS stelt verder dat een collectieve interpretatie stuurt naar een enkelvoudige persoonsvorm (blz. 1091), omdat de nadruk ligt op de eenheid van de elementen. De distributieve betekenis stuurt naar een meervoudige persoonsvorm, omdat de nadruk juist op de onafhankelijke leden ligt (blz. 1103).

Als bovenstaande beweringen ook van toepassing zijn op zowel...als-zinnen, is alleen een meervoudige persoonsvorm mogelijk. En dat lijkt in tegenspraak met het advies van Renkema en vele andere taaladviseurs.

● Ervaren schrijvers

Deze mogelijke tegenspraak was het uitgangspunt voor mijn onderzoek naar de keuze van het getal van de persoonsvorm, in het bijzonder naar de invloed van sturing door middel van een collectieve dan wel distributieve interpretatie. Aan vijftig ervaren tekstschrijvers heb ik vijftien zinnen voorgelegd waarin door de formulering zoveel mogelijk gestuurd werd naar een van beide interpretaties. Vier voorbeelden daarvan zijn:

distributief:
1	Ze wist niet of ze de rode blouse of de groene trui moest kopen. Zowel de blouse als de trui staat/staan haar goed.
2	De lunch viel tegen. Zowel de ham op de witte broodjes als de kaas op de bruine broodjes was/waren niet goed meer.

collectief:
3	Ze vroeg zich af of ze de rood met groen gestreepte trui zou kopen.

[p. 243]

	Zowel rood als groen staat/staan haar goed.
4	De tosti was vast niet vers meer. Zowel de ham als de kaas ertussen was/waren niet goed.

Ten slotte werden nog enkele neutrale zinnen aangeboden, bijvoorbeeld:

5	Het eten smaakte me niet. Zowel de tosti als het broodje was/waren niet lekker.

Een probleem bij de formulering van de collectieve testzinnen was dat het onmogelijk bleek een distributieve interpretatie geheel uit te sluiten. Zo wordt de lezer in voorbeeld 3 door de eerste zin duidelijk gestuurd naar de lezing ‘combinatie van groen en rood’. Toch kan de lezer denken aan een persoon die nu eens geheel in rood en dan weer in groen gekleed is. Aan de andere kant is er mijns inziens wel een duidelijk gradueel verschil in collectiviteit, doordat de nevengeschikte delen in 1 veel onafhankelijker zijn dan in 3.

● Motieven van lezers

De proefpersonen moesten in elke zin de meest geschikte persoonsvorm kiezen en hun keuze steeds beargumenteren. Zij bleken zich daarbij inderdaad te baseren op de collectieve dan wel distributieve interpretatie van de nevengeschikte elementen, zij het op andere wijze dan de ANS voorspelt. Een duidelijke meerderheid (gemiddeld 70%) koos bij zinnen met een distributieve sturing juist voor de enkelvoudige persoonsvorm (dus in 1: ‘Zowel de blouse als de trui staat haar goed’). Bij zinnen die meer naar een collectieve betekenis stuurden (voorbeeld 3 en 4), waren de meningen verdeeld, met een lichte voorkeur voor het meervoud. Hetzelfde gold voor de neutrale, dus niet-gestuurde zinnen.

Dit resultaat wordt pas verklaarbaar als we naar de motiveringen van de proefpersonen kijken. Zij omschreven nevenschikkingen met een distributief karakter als ‘twee keer één’, dat wil zeggen twee onafhankelijke, enkelvoudige elementen, en daarom kozen ze voor het geheel ook het enkelvoud. Een collectief karakter zagen zij als ‘één keer twee’, dus als één meervoudig onderwerp. Vaak gebruikten ze bij hun argumentatie woorden die het collectieve karakter aangeven (allebei, beide), voornaamwoorden die de ANS ‘collectiverend’ noemt.

Proefzin 1 werd bijvoorbeeld op de volgende manieren geïnterpreteerd:

-	enkelvoud, want de trui staat haar goed en de blouse staat haar goed;
-	enkelvoud, want de trui en de blouse zijn aparte dingen.

Een minderheid redeneerde bij 1 als volgt:

-	meervoud, want ze staan haar allebei goed.

● Advies

Bij het experiment ging het niet om keuzen en overwegingen bij het formuleren van zowel...als-zinnen, maar om motiveringen bij de interpretatie daarvan. Toch is het niet al te gewaagd om met behulp van de resultaten een schrijfadvies op te stellen dat uitgaat van het begrip sturing. Wilt u in uw tekst benadrukken dat de lezer de leden van de nevenschikking als twee onafhankelijke elementen moet begrijpen, gebruik dan een enkelvoudige persoonsvorm. Als u wilt aangeven dat de elementen nauw samenhangen of als één geheel begrepen moeten worden, dan kunt u heel goed een meervoudige persoonsvorm gebruiken.