Onze Taal. Jaargang 63

[p. 240]

Naar...toe, richting...
Modieuze voorzetsels
Marcel Lemmens - docent Opleiding Tolk-Vertaler, Hogeschool Maastricht

Voorzetsels vormen een notoir probleem voor de anderstalige die Nederlands wil leren. Maar ook Nederlandstaligen nemen in hun eigen taal soms hun toevlucht tot gekke combinaties als naar...toe of in de richting van.

‘Dat naar...toe is een van de krachtigste vervagingen die de zachte sector heeft opgeleverd. Wie zegt “Naar Henk toe vind ik het toch wel vervelend, wat er gebeurd is”, kan naar Theo, Mieke, en Frans toe vinden dat het net goed is voor die nare Henk.’ (Uit: Jan Kuitenbrouwer, Turbotaal, 1987).

De combinatie naar...toe heeft zich stevig in het hedendaags Nederlands geworteld. Kuitenbrouwer maakte er een paar jaar geleden al melding van in zijn Turbotaal, maar ondertussen hebben ook de nieuwe Van Dale en de Schrijfwijzer er plaats voor ingeruimd. De redacteuren van Van Dale zijn redelijk mild geweest in hun oordeel en vinden dat de combinatie ‘in een enigszins vage betekenis’ gebruikt kan worden. Renkema plaatst naar...toe onder het kopje ‘Lege woorden’ en onderscheidt zeven betekenissen waarin de combinatie gebruikt wordt:

aan	- een verwijt naar iemand toe
in	- een vertaling naar het Frans toe
jegens	- je houding naar iemand toe
met	- een echte ontmoeting naar de ander toe
op	- effecten naar het milieu toe
naar	- met een blik naar de toekomst toe
voor	- je verantwoordelijk voelen naar iemand toe

Oordelend naar de frequentie waarin naar...toe wordt gebruikt, hebben Van Dale en Renkema er terecht enige aandacht aan geschonken. Een kleine greep uit de vele voorbeelden die ik de afgelopen jaren heb verzameld:

1	Ik wil m'n excuses aanbieden naar de ontvangers van de kaarten toe. (Ook dat nog, 25-11-91)
2	... heel selectief zijn naar jezelf toe. (de heer Friedhof, voorzitter Gehandicaptenraad, in Met Witteman, 17-12-91)
3	Natuurlijk willen we pronken met ons gebouw naar het buitenland toe. (drs. Deetman in het NOS-Journaal, 24-3-92)
4	Deze zaak is naar de Kamer toe helder... (vice-premier Kok, in Den Haag Vandaag, 19-1-93)
5	... de politieke plicht naar elkaar toe. (premier Lubbers tijdens Het gesprek met de minister-president, 22-1-93)

● Kromspraak

Er zitten opvallend veel voorbeelden van politici bij. Zou dit iets met die ‘enigszins vage betekenis’ te maken hebben?

Niet alleen naar...toe komt veelvuldig voor, ook de verkorte vorm naar wint terrein:

6	Er was een geweldige affectie naar de sport. (dr. Sanders van de wielerploeg PDM in Het moment, 19-9-91)
7	... het zal zeker werven naar de jonge sporter. (Eppie Bleeker, 15-2-92)
8	Je gaat wat meer liefde naar hem voelen. (een moeder van een hyperactief kind in NOVA, 15-1-93)

Als je de voorbeelden 1 tot en met 8 vergelijkt met de zeven door Renkema opgesomde betekenissen, dan blijkt het gebruik toch niet zo gemakkelijk in te delen te zijn als hij doet vermoeden. Sommige zinnen zijn zo krom dat geen enkel voorzetsel de plaats van naar of naar...toe kan innemen. De voorbeelden 2, 3, 5 en 8 zullen geherformuleerd moeten worden om er acceptabele zinnen van te maken. We hebben hier gewoon te maken met kromspraak.

Zit er nog meer achter het gebruik van naar (toe)? Misschien vinden sommigen het moeilijk het juiste voorzetsel te kiezen bij bepaalde zelfstandige naamwoorden of werkwoorden. Om het probleem te vermijden, veranderen ze de constructie of kiezen ze een ander voorzetsel.

Wat de precieze reden ook is, het blijft vreemd dat in 1 tot en met 8 naar (toe) de plaats inneemt van andere voorzetsels. Mijn veronderstelling is dat naar (toe), hoe vaag het ook gevonden wordt, juist concreter overkomt. Het voorzetsel geeft in vergelijking met veel andere voorzetsels een duidelijke richting aan. Hierdoor wordt de illusie gewekt dat de spreker of schrijver de ander(en) individueel benadert en dat er sprake is van een soort empathie. Het lijkt allemaal wat sympathieker en nadrukkelijker over te komen, iets wat bijvoorbeeld voor politici erg

[p. 241]

belangrijk is. In plaats van de ‘politieke plicht om elkaar te helpen’ spreekt men van de ‘politieke plicht naar elkaar toe’.

● Fysieke richting

Die nadrukkelijke, bijna fysieke richting in naar (toe) komt ook duidelijk naar voren in de steeds vaker gebruikte uitdrukking in de richting van en de verkorte vorm daarvan richting. Beide worden in de ANS niet genoemd bij de voorzetsels of voorzetseluitdrukkingen, maar van mij mogen ze aan de reeds bestaande lijst worden toegevoegd. Van Dale geeft richting wel, in zowel de letterlijke als de figuurlijke betekenis (‘de reis ging richting Kerkrade’ en een ‘pesterijtje richting historici’). In de richting vermeldt Van Dale niet. Het woordenboek zegt niets over de woordsoort waartoe richting behoort, maar geeft als synoniem wel naar.

Dat er net als bij naar (toe) veel kromspraak voorkomt, mag blijken uit de volgende drie voorbeelden:

9	waarschuwingen richting CDA. (NOS-Journaal, 21-1-93)
10	...probeert het met een poging richting Van Eeden. (Eddy Poelmann in Studio Sport, 10-1-93)
11	... de discussie zou moeten worden verbreed richting PvdA. (vice-premier Kok in NOVA, 22-1-93)

Van Dale voegt aan de definitie van richting de afkorting ‘pregn.’ toe. Uit 9 blijkt dat de betekenis van richting inderdaad pregnant is: er gaat iets dreigends van uit.

Ook in de volgende twee voorbeelden met in de richting van is die fysieke richting te bespeuren: de bestemming van ‘de besluiten’, ‘de oproep’ en ‘het verwijt’ is overduidelijk:

12	... besluiten in de richting van de vakbeweging. (Ton Verlind in Brandpunt, 1-9-91)
13	Ik wil graag een oproep doen in de richting van het FNV. (VNO-voorzitter Rinnooy Kan in NOS-Laat, 14-4-92)
14	... dat ik zelf in de richting van collega Biesheuvel geen enkel verwijt heb... (VVD-kamerlid Linschoten in Den Haag Vandaag, 26-1-93)

Tot slot nog een andere voorzetseluitdrukking waarmee hetzelfde effect wordt bereikt als met de vorige: ten opzichte van. In 15 leidt het gebruik ervan weer tot een kromme zin, in 16 vervangt ten opzichte van het kortere op:

15	Vasthouden van Vermeulen ten opzichte van Vincent. (Eddy Poelmann in Studio Sport, 7-9-91)
16	... Falco Zandstra pakt 2.10 ten opzichte van Koss. (Heinze Bakker in Studio Sport, 24-1-93)

Van sommige hierboven gegeven voorbeelden kunnen we stellen dat een ‘voorzetsel’ of ‘voorzetseluitdrukking’ de plaats heeft ingenomen van een ander, meer gebruikelijk voorzetsel. In andere gevallen hebben we met regelrechte kromspraak te maken. Hieruit zijn twee conclusies te trekken. Ten eerste blijkt het gebruik van voorzetsels in het Nederlands niet zo eenvoudig te zijn, waardoor er gemakkelijk mee geknoeid wordt. Ten tweede blijkt de categorie van zich als voorzetsel gedragende woorden minder gesloten te zijn dan men zou denken. Of die woorden nu ‘voorzetsel’ worden genoemd of niet, is mij om het even. Belangrijker is dat áls er op grote schaal gebruik gemaakt wordt van naar (toe), richting, in de richting van en ten opzichte van ter vervanging van andere voorzetsels of in andere dan de bestaande betekenissen, woordenboeken die nieuwe betekenis ook geven. Van Dale is wat dit betreft op de goede weg.

We moeten beseffen dat in taalbeschrijvingen (woordenboeken en spraakkunsten) kunstmatige grenzen worden getrokken. Grenzen die in de praktijk helemaal niet zo duidelijk zijn. Regels en indelingen in woordsoorten zijn slechts vereenvoudigingen. Indien ze niet rekbaar zijn en dus niet met hun tijd kunnen meegaan, werken ze als verstikkende keurslijven. Een levende taal als het Nederlands moet kunnen bewegen en mag daarom niet worden ingesnoerd.