Onze Taal. Jaargang 63

[p. 238]

Natuurwetenschap buiten haar grenzen
Jan Klerkx - docent Engels, Faculteit Opleiding Tolk-Vertaler, Hogeschool Maastricht

Wat hebben epicentrum, kritische massa en splijtzwam met elkaar gemeen? Het zijn termen uit de natuurwetenschap die in de alledaagse taal een nieuwe betekenis hebben gekregen. Iedereen gebruikt wel eens termen uit de natuurwetenschap als metafoor. Meestal zal de gebruiker niet op de hoogte zijn van de oorspronkelijke betekenis van de term. Hieronder volgen enkele voorbeelden van zulke ‘misbruikte’ wetenschappelijke termen uit natuurkunde, scheikunde, biologie of astronomie. Ze hebben een veel bredere, vooral figuurlijker betekenis gekregen. Bij elke term wordt eerst uitgelegd wat deze oorspronkelijk betekende, en daarna waarvoor hij door niet-wetenschappers wordt gebruikt.

Zwart gat

Dit is een term uit de astronomie. Men duidt er een hypothetisch voorwerp in het heelal mee aan dat, hoewel het slechts een doorsnede van enkele kilometers hoeft te bezitten, zó zwaar is dat het een enorme aantrekkingskracht (zwaartekracht) uitoefent. Alles wat binnen het bereik van die zwaartekracht komt, zelfs licht, wordt in het zwarte gat gezogen en kan er nooit meer uit ontsnappen (vandaar ook dat het gat zwárt is: het zendt geen licht uit).

Deze term wordt steeds vaker gehoord, in allerlei verschillende contexten en betekenissen. Sommige zou je nog als redelijke metaforen kunnen beschouwen: ‘Al ons geld verdwijnt in een zwart gat’; ‘Na de dood van mijn man was het alsof ik in een zwart gat verdween.’ Erger wordt het wanneer mensen dingen gaan zeggen als: ‘De oorlog was voor hem één lang zwart gat.’ Een soortgelijk voorbeeld wordt geleverd door Renate Dorrestein in NRC Handelsblad van 24 april 1993, die vertelt dat het verleden jaar zó slecht met haar gezondheid ging dat ze soms ‘op de bodem van een zwart gat’ zat (een zwart gat hééft uiteraard geen bodem). Dit kan uitmonden in uitingen die voor een astronoom een verschrikking zijn, zoals ‘Daarna ben ik door een heel diep zwart gat gegaan’: nog afgezien van het feit dat zwarte gaten niet diep of ondiep kunnen zijn, is het natuurlijk per definitie onmogelijk om door een zwart gat heen te gaan; je kunt er alleen in vallen, maar je komt er nooit meer uit. Waarschijnlijk is dit een contaminatie van: door een hel gaan, in een (donker) gat vallen en een zwart gat.

Epicentrum

Dit is een term uit de seismologie. Aardbevingen vinden gewoonlijk ondergronds plaats. De plek op aarde waaronder het centrum van een aardbeving ligt, noemt men het epicentrum (epi betekent ‘boven’; het is dus de plek boven het eigenlijke centrum).

Kennelijk is op een of andere manier de indruk ontstaan dat een epicentrum nóg centraler is dan een centrum: mensen denken dat epicentrum zoiets betekent als het absolute centrum. Je krijgt dan zinnen als ‘De Oeral is het epicentrum van de Russische mijnbouw.’ De veelvoorkomende ontsporing ‘episch centrum’ komt daar dan vaak nog bovenop.

Lakmoesproef/lakmoestest

We hebben hier te maken met een term uit de scheikunde. Lakmoes is een uit korstmossen gewonnen kleurstof die in een zure omgeving rood wordt en in een basische omgeving blauw. Met deze stof kun je dus testen of een vloeistof zuur of basisch is.

De term lakmoesproef wordt vaak, zowel in het Nederlands als in het Engels (litmus test), heel algemeen gebruikt voor een beslissende test van welke aard dan ook: ‘De behandeling van het wetsontwerp over abortus zal een lakmoesproef worden voor de stabiliteit van het CDA-PvdA-kabinet’; ‘De lakmoestest voor een vriendschap komt pas als een van de twee in ernstige problemen komt.’ Als metafoor is dit er overigens niet een van de ergste soort, als je ervan uitgaat dat de tegenstelling zuur/basisch gebruikt mag worden voor goed/niet goed of iets dergelijks.

Lichtjaar

Ook dit is een term uit de sterrenkunde. Een lichtjaar is de afstand die

[p. 239]

het licht in één jaar kan afleggen, oftewel (aangezien de snelheid van het licht circa 300.000 kilometer per seconde bedraagt) zo'n 9,5 biljoen kilometer.

Vanwege dat ‘jaar’ denken veel mensen dat een lichtjaar geen afstandseenheid is, maar een tijdseenheid, en je hoort sommigen dan ook beweren dat iets ‘lichtjaren geleden’ is.

Golflengte

De golflengte van een golf, of dat nu een golf in het water betreft, een geluidsgolf of een elektromagnetische golf (zoals licht of een radiogolf), is de afstand tussen twee ‘toppen’ in de golf. Bij een golf in het water bedoelen we dan echte toppen: het hoogste punt dat het water in de golf bereikt voor het weer daalt. Een radio-station zendt radiogolven uit van een bepaalde golflengte die kenmerkend is voor dat station. Om het station te kunnen ontvangen moet je dus je radio afstemmen op die speciale golflengte.

De uitdrukking ‘op dezelfde golflengte zitten’ is vooral onder politici erg in zwang geraakt, met als betekenis ‘het in grote lijnen met elkaar eens zijn’. Ook dit is een metafoor die wel te begrijpen is. Als een zender en een ontvanger op dezelfde golflengte staan ingesteld, kunnen ze met elkaar communiceren. Vaak echter lijkt de genoemde uitdrukking niet veel meer te betekenen dan ‘goed met elkaar op kunnen schieten, elkaar aardig vinden’. Dan is de oorsprong van de beeldspraak wel erg ver op de achtergrond geraakt.

Kritische massa

Bij kernreactoren en atoombommen is de kritische massa de hoeveelheid splijtstof die bij elkaar moet worden gebracht vóór er een kettingreactie en dus energieproduktie of een explosie kan plaatsvinden.

Als metafoor wordt deze term steeds meer gebruikt ter aanduiding van de minimaal vereiste hoeveelheid of het minimaal vereiste aantal van iets. Zo had een bestuurder het onlangs over ‘de kritische massa aan studenten’ die nodig is om een opleiding nog bestaansrecht te geven.

Splijtzwam

Dit is een biologische term, en wel een verouderde naam voor een bacterie. Bacteriën, die vroeger tot de zwammen (schimmels) werden gerekend, hebben als voornaamste voortplantingsmethode de tweedeling: een bacterie splitst (of splijt) in tweeën en de twee helften groeien elk uit tot een volledige bacterie. De naam splijtzwam gaf dus aan dat het ging om een type zwam dat zich door splijting voortplantte.

Dit is mijn favoriet onder de ‘misbruikte’ natuurwetenschappelijke termen. Waarschijnlijk is men in de war gebracht door het element splijt in de term. Aangezien wij tegenwoordig het werkwoord splijten veelal in de overgankelijke betekenis gebruiken, is de indruk ontstaan dat een splijtzwam iets is dat iets anders splijt. Als gevolg daarvan is men de term gaan gebruiken in zinnen als ‘De abortuskwestie blijft de splijtzwam in het CDA-PvdA-kabinet.’