Onze Taal. Jaargang 63

[p. 236]

Naast/behalve... ernaast
Dr. J.G. Kooij - hoogleraar Algemene Taalwetenschap, RU Leiden

Waarom zijn de volgende zinnen niet goed en waarom zie je die zinnen dan toch zo vaak?

1	Naast vogels kijken houdt Jan ook van pianospelen.
2	Behalve de recessie wees hij nog op de politieke oorzaken.

De tweede vraag is de moeilijkste. Mensen maken taalfouten, dat is niets bijzonders, maar waarom kom je juist dit soort zinnen in de krant en in brieven voortdurend tegen? Je zou er bijna aan gaan twijfelen of die zinnen wel fout zíjn. Daarom begin ik maar met de eerste vraag.

● Nette reeks

Vergelijk de zinnen 1 en 2 met een zin die er sterk op lijkt maar die wél goed is:

3	Naast cavia's houdt Piet ook konijnen.

Het recept van zo'n zin is als volgt. Je wilt zeggen dat er twee dingen zijn die iemand doet, laten we die x en y noemen. Als je met x wilt beginnen, krijg je ‘Naast x doet Piet ook y’, of ‘Behalve x doet Piet ook y’. X en y staan wel uit elkaar maar voor beide geldt dat Piet ze houdt, ofwel het predikaat Piet houdt x en y is geldig. In zin 3 houdt Piet dus konijnen én cavia's. Behalve kan in het Nederlands overigens nog een andere functie hebben, namelijk om y uit te sluiten in plaats van in te sluiten, zoals in zin 4:

4	Behalve cavia's houdt Piet geen huisdieren.

Dat laatste gebruik van behalve laat ik verder buiten beschouwing.

Staat er nu in zin 1 dat Jan van pianospelen houdt én van vogels kijken? Nee, dat staat er niet. Dat kan alleen als x en y een ‘reeks’ vormen, en de voorwaarde daarvoor is dat ze allebei op dezelfde manier aan het werkwoord vastzitten. Dat is het geval in 3 en 4, maar niet in 1 en 2. Om een nette reeks te maken zou 2 de vorm moeten hebben van 5:

5	Behalve op de recessie wees hij nog op de politieke oorzaken.

Zonder de herhaling van het voorzetsel staat in 2: ‘Hij wees (ook) nog op de politieke oorzaken en hij deed dat naast de recessie.’ Dat is nonsens, en kennelijk niet de bedoeling.

Zin 1 kun je niet op die manier verbeteren. Behalve is een voegwoord, maar naast is een voorzetsel; daarom is 6 ongrammaticaal:

6	Naast van vogels kijken houdt Jan ook van pianospelen.

Dat schrijft ook nooit iemand, denk ik, maar waarom schrijven mensen zinnen zoals 1 en 2 dan wel? Ik zal een poging doen daar ook een antwoord op te geven.

● Bungelende woordgroep

Een probleem is dat naast x ook kan voorkomen zonder dat het een reeks vormt:

7	Naast z'n werk is Jan druk in de weer met z'n hobby's.

Die zin lijkt verdacht veel op zin 8:

8	Behalve met z'n werk is Jan druk in de weer met z'n hobby's.

Er is een belangrijk verschil. In 8 is Jan met twee dingen druk in de weer: met z'n hobby's en met z'n werk. In 7 wordt niet gezegd dat Jan met z'n werk druk in de weer is. Z'n werk is in 7 niet afhankelijk van het werkwoord, in 8 wel. Maar het verschil in betekenis is niet groot; en er zijn zinnen met naast x te bedenken die je zowel op de ene als op de andere manier zou kunnen opvatten. Zo kan 9 zowel 9a als 9b betekenen:

9	Naast z'n werk doet Jan nog veel klussen.
9a	Jan doet veel klussen, en hij doet dat naast z'n werk.
9b	Behalve z'n werk doet Jan ook nog veel klussen.

Dat geeft verwarring, en leidt gemakkelijk tot de generalisatie ‘als 7 goed is, is 1 ook goed’.

Het tweede probleem is dat je naast x en behalve x allebei, en zonder merkbaar verschil in betekenis, kunt gebruiken om een ‘reeks’ te maken zolang y niet door een voorzetsel met het werkwoord verbonden is. Als dat wel zo is, moet je aan behalve het voorzetsel toevoegen (behalve van, behalve op, behalve met), en naast kun je dan helemaal niet gebruiken. Dat is erg lastig. Het zou eenvoudiger zijn als je met beide uitdrukkingen zonder meer kon aangeven ‘wat ik hierna ga zeggen over y geldt ook voor x’. En dat gebeurt dan ook, zoals je mooi kunt zien in de volgende zin uit NRC Handelsblad:

10	Behalve Italiaanse organisaties werd al eerder bekend dat naast Nederlandse bendes ook Turkse, Surinaamse, Marokkaanse en Oostaziatische misdaadgroepen in Nederland actief zijn.

Als je deze puzzel probeert te leggen, blijkt dat er voor de woordgroep behalve Italiaanse organisaties helemaal geen plaats is in deze zin; die woordgroep ‘bungelt’. Het was vast wel de bedoeling te zeggen dat ook Italiaanse organisaties in Nederland actief zijn, maar dat staat er niet. Dat is geen onbekend verschijnsel: een overeenkomst in betekenis werkt in de hand dat je dezelfde vorm kiest, ook als die vorm niet helemaal past. Zolang de bedoelde interpretatie zonder veel moeite te construeren is, doet de precieze vorm van de zin er kennelijk minder toe.

[p. 237]

● Begrijpelijk én fout

Hoe komt het nu dat taalgebruikers de bedoelde betekenis van zinnen zoals 1 en 2 zo vlot construeren, en zo weinig gehinderd worden door het feit dat er niet staat wat er bedoeld wordt? Ik vermoed dat dat iets te maken heeft met de plaats van de woordgroepen naast x en behalve x. Die staan in deze voorbeelden steeds aan het begin, en mijn veronderstelling is dat daardoor het syntactisch verband sneller uit het oog of uit het hoofd verdwijnt. Ik maak me sterk dat mensen zin 12 minder gauw opschrijven dan zin 11, omdat het ontbreken van het syntactisch verband in 12 evidenter is:

11	Naast cavia's houdt Piet ook van konijnen.
12	Piet houdt naast cavia's ook van konijnen.

Dit laatste zou iemand op de volgende tegenwerping kunnen brengen. Kan het niet zo zijn dat door vooropplaatsing de relaties in de zin veranderen, zodat cavia's in zin 11 wél onder het bereik van het predikaat valt terwijl dat in zin 12 niet zo is? Het antwoord is ‘nee’. In 12 heeft cavia's geen syntactische relatie met houden van, en daar verandert niks aan als je naast cavia's vooropzet. De vooropplaatsing kan best als effect hebben dat de bedoelde betekenis in 11 makkelijker gezien wordt dan in 12, omdat in 11 naast x verder weg staat van y:

11a	[[Naast x] Piet houdt ook van y]
12a	[Piet houdt naast x ook van y]

Maar toch blijft ook in 11a naast x ‘bungelen’. Naast x en behalve y introduceren een zinsdeel dat een predikaat zoekt. Dat predikaat moet gevonden worden binnen de structuur waarvan ze deel uitmaken. Als x niet verbonden is met het werkwoord in die structuur, zoals in 1 en 2 het geval is, dan lukt dat niet, en daarom zijn die zinnen niet goed. Ook niet als ze volstrekt begrijpelijk zijn.

● Sub-Nederlands

Er is nog een tegenwerping denkbaar, van heel andere aard, en die luidt als volgt. Er is een vorm van Nederlands, Nederlands-A, waarin zinnen zoals 1 en 2 niet goed zijn. Maar er bestaat ook een vorm van Nederlands, noem het Nederlands-B, waarin ze wel goed zijn. In Nederlands-B kan 1 wel betekenen dat Jan van pianospelen houdt én van vogels kijken, want in Nederlands-B heb je geen voorzetsel nodig om dat correct uit te drukken. Mensen die dat schrijven of zeggen maken dus geen fout, ze spreken Nederlands-B.

Daar geloof ik niets van. Behalve en naast openen niet alleen een mededeling, ze openen ook een syntactische reeks. En uit syntactisch onderzoek blijkt dat er een algemene en harde voorwaarde bestaat voor reeksvorming, die we kort kunnen samenvatten als: parallellie. Ik kan me slecht voorstellen dat er een vorm van Nederlands is waar die voorwaarde niet bestaat. Ik kan me daarentegen heel goed voorstellen dat er een vorm van Nederlands is waarin 1 en 2 vaak gebruikt worden hoewel ze niet correct gevormd zijn. Op zichzelf is dat niet iets om je druk over te maken. Het kan interessant worden als je eigenschappen van de grammatica kunt aanwijzen die daarbij een rol spelen. Dat is wat ik hier heb geprobeerd. Aan de conclusie dat er nog een andere grammatica van het Nederlands bestaat waar de zinnen 1 en 2 wel correct zijn, ben ik niet toe. Talen veranderen, varianten bestaan, maar wat niet kan, dat kan niet.