Onze Taal. Jaargang 63

[p. 230]

Afkokers
F. Jansen

Hijgstijl

De woorden in een nette schrijftaalzin moeten volledig op zichzelf kunnen staan; de lezer moet niet de omgevende zinnen nodig hebben om te kunnen begrijpen wat er staat. Sprekers storen zich niet aan die norm. Ze laten weg wat hun goeddunkt. In de geschreven taal ontstaat dan hijgstijl. Een voorbeeld is:

1 Met ‘Verplaatsingen’ van Kees van Kooten is er weer een nieuwe verhalenbundel op de markt waarin de bekende televisieheld laat zien ook maar een gewone Hollander te zijn. En soms wel erg stuntelig zelfs. (De Telegraaf 3-9-93)

De tweede zin is eigenlijk nevengeschikt aan het zinsdeel een gewone Hollander, wat op zichzelf al op het randje is omdat Hollander en stuntelig te weinig gemeen hebben (vergelijk ‘Hij is Fries en zwijgzaam’).

Uit het voorgaande mag niet worden afgeleid dat de hijgstijl een teken van onbeholpenheid is. Wie de lezer wil verrassen door de voorgaande zinnen in een ander licht te plaatsen, kan heel goed gebruik maken van de hijgstijl. Bijvoorbeeld:

2 Vorig jaar kwam hij in het nieuws met de Pool-Plus vitaminepil. Willeke Alberti en Gerard Joling kunnen er inmiddels niet meer buiten. Zeggen ze. (De Telegraaf 1-9-93)

In 2 fungeert zeggen ze als een inbedder van de voorgaande zin. We kunnen 2 herschrijven als 3: Willeke en Gerard zeggen er inmiddels niet meer buiten te kunnen.

Maar de toegevoegde waarde van 2 is duidelijk. Denk ik. In 3 kiest de schrijver meteen het perspectief van de kritische buitenstaander. In het origineel 2 lijkt het alsof de schrijver eerst het perspectief van de twee bekende Nederlanders kiest. Pas in zeggen ze volgt een zwenking naar het perspectief van de kritische buitenstaander.

Hetzelfde effect zien we in de volgende passage over de feestelijke bekendmaking van een prijs voor de beste radiodocumentaire:

4 Spanning op de gezichten van de aankomende radiomakers, die naast elkaar op de eerste rij zaten, want niemand wist wie gewonnen had. Met uitzondering van geheel journalistiek Nederland. (Het Parool 26-8-93)

De schrijver had de bepaling met uitzondering ook in de hoofdzin kunnen plaatsen, maar door een apart hoofdzinnetje te bouwen, bereikt hij een veel krachtiger tegenstelling.

Leenwoord

Leenwoorden zijn tekens van waardering voor de ‘gevende’ cultuur: ze maken duidelijk dat men de cultuur van de ‘uitlenende taal’ als invloedrijk en gezaghebbend beschouwt. Aan de andere kant ervaren veel taalgebruikers leenwoorden als gemakzuchtig, zeker als er in de ontvangende taal al een alternatieve vorm voor het begrip bestaat. Sommige critici zijn bang dat de hele woordenschat overspoeld wordt door vormen van buitenlandse herkomst. Die vrees is voorbarig, omdat niet zelden de ontlening op den duur vervangen wordt door een Nederlandse vorm. Een mooi voorbeeld gaf een journaliste van NRC Handelsblad (21-1-93) toen zij opmerkte dat duster en peignoir zijn verruild voor kamer- of ochtendjas. Een ander voorbeeld is het werkwoord transplanteren, bijvoorbeeld van organen, dat meer en meer (De Telegraaf 3-12-92) wordt vervangen door overplanten.

Leenvertaling

Bij een leenvertaling zijn de elementen waaruit een samenstelling in een vreemde taal bestaat, stuk voor stuk vertaald en weer aaneengesmeed tot een nieuwe samenstelling. Aan leenvertalingen wordt doorgaans geen negatieve gevoelswaarde van gemakzucht gehecht. Zo vermeldde de directeur van de Aalsmeerse bloemenveiling vol trots dat de Amerikanen voor het begrip ‘de duur dat een bloem goed blijft in de vaas’ het woord vaselife gebruiken, een leenvertaling van het in floristentaal bekende vaasleven. Leenvertalingen ontstaan ook wel eens uit nood, als de spreker het goede woord even niet kan vinden. Zo wordt in het Algemeen Dagblad (9-2-94) een teleurgesteld teruggekeerde emigrant geciteerd die opmerkt dat veel emigranten een ‘leeftijd van ploeterende armoede, eenzaamheid en discriminatie’ hebben ondergaan. Het duurde even voordat ik snapte dat leeftijd hier een leenvertaling van lifetime was.

Barbarisme

Aan de boom van het taalcontact hangt nog een vrucht: het barbarisme. Dan wordt het buitenlandse woord wel vertaald, maar iets aan zijn vorm of betekenis blijft eraan herinneren dat het geen oorspronkelijk Nederlands woord is. Een voorbeeld trof ik aan in een advertentie voor hulpmiddelen voor de huiskweek van verdovende middelen:

Groei thuis de beste marihuanazaden van de wereld.
(MUG, februari 1994)

Groei is onmiskenbaar de gebiedende wijs van het Nederlandse werkwoord groeien, en toch klinkt het hier gek. Dat komt doordat het wordt gebruikt in de betekenis ‘telen, kweken, verbouwen’, betekenissen die het Engelse to grow wel, maar het Nederlands groeien niet heeft. Dit type barbarisme spreekt me niet aan, hoewel de kans niet groot lijkt dat het verwarring veroorzaakt.