Onze Taal. Jaargang 63

Pseudo-ontleningen [2]
Nicoline van der Sijs - Utrecht

Ongeveer 25 lezers hebben gereageerd op mijn oproep aan het slot van het artikel ‘Pseudo-ontleningen’ in het meinummer van Onze Taal voor meer voorbeelden van pseudo-ontleningen. Twee reacties zijn in nummer 7/8 opgenomen. Ik zal eerst op deze reacties ingaan, en vervolgens een samenvatting geven van de andere lezersreacties.

● Veel quasi geen quasi meer

Het is moeilijk met volkomen zekerheid aan te tonen dat een bepaald woord (met een bepaalde betekenis) in de brontaal niet bestaat of bestaan heeft. Over sommige leenwoorden melden de Nederlandse bronnen hardnekkig dat het pseudo-ontleningen zijn. Lunchroom is een bekend voorbeeld. Nog in de 12de druk van Van Dale wordt dit ‘quasi-Engels’ genoemd, misschien in navolging van Charivarius, die in het gedicht ‘Wien Neêrlandsch bloed door d'aadren vloeit...’ (Ruizerijmen, 1926) het aanstellerige gebruik van het Engels aan de kaak stelde en onder andere dichtte:

‘Ook “melk-inrichting” is natuurlijk lang niet mooi genoeg,

Zeg: lunchroom - Engelsch is 't niet eens! - en proeflokaal voor kroeg.’

[p. 229]

In mijn artikel was dit woord niet opgenomen, want het is een gewoon leenwoord, dat vermeld staat in bijvoorbeeld Merriam-Webster's Collegiate Dictionary (1993). Een ander woord dat de bronnen als pseudo-ontlening noemen, is unheimisch, volgens Van Dale 1992 ‘verkeerdelijk gebezigd voor Duits unheimlich’. De heer Nijhof toont in nummer 7/8 aan dat het, hoewel zelden gebruikt, synoniem is met unheimlich. Ook autocross en all-risk (Van Dale: ‘quasi-Engels’) blijken inmiddels in Engelse woordenboeken opgenomen te zijn. Zij stonden nog niet in de door mij gebruikte bronnen, zoals Oxford English Dictionary eerste druk.

R. Kurpershoek wijst erop dat sommige pseudo-ontleningen geleend kunnen zijn uit een derde taal. Ik heb in mijn artikel al gewezen op het internationale karakter van veel pseudo-ontleningen, en heb daarvan gezegd dat het buitengewoon onwaarschijnlijk is dat deze pseudo-ontleningen onafhankelijk van elkaar zijn gemaakt. Maar welke taal ze verbreid heeft, valt nauwelijks te achterhalen, hoewel het voor de hand ligt dat de ‘grote’ talen Duits, Frans en Engels een rol gespeeld hebben. De drie voorbeelden die R. Kurpershoek geeft, komen alle ook in andere talen voor: het Duits kent bijvoorbeeld Maison(n)ette en Gin-Tonic, het Spaans gebruikt gin-tonic, en de secondant (die volgens de Larousse en de Grand Robert in het Frans second genoemd wordt) heet in het Zweeds sekundant.

● Meer (tegen)voorbeelden

De meeste lezersreacties betroffen aanvullingen, waarvan overigens niet alle aan de criteria voor pseudo-ontleningen voldoen - sommige, zoals combine, folder en lavallière, zijn gewone ontleningen. Hieronder een overzicht van de voorgestelde aanvullingen, waarvoor ik de lezers hartelijk dank.

Pseudo-Engels. Het windjack, dat ook in het Duits voorkomt (Windjacke), heet in het Engels wind-breaker. De strip is een Nederlandse verkorting van Engels comic strip; het Engels kent ook een verkorting, maar die luidt comic! De touringcar heet in het Engels land coach of motor coach. Het Amerikaanse Engels kent touring car alleen voor bepaalde typen personenauto's. Ik zou dit geen pseudo-ontlening noemen, maar een betekenisverschuiving in het Nederlands.

Enkele lezers wijzen erop dat het Nederlandse pocketboek in het Engels paperback genoemd wordt. Engelse bronnen vermelden pocketbook in de betekenis ‘boek in zakuitgave’, waarbij het ook kan gaan om een gebonden boek met harde kaft. Maar omdat het in Nederland meestal om een goedkope, gebrocheerde uitgave ging, is het bij ons ‘goedkope zakuitgave’ gaan betekenen. Pocketboek is dus een leenwoord dat in het Nederlands een betekenisverschuiving heeft ondergaan.

Pseudo-Duits. Im Frage in ‘dat komt niet/nicht im Frage’ beschouw ik als slecht Duits, niet als een pseudo-ontlening: Frage is vrouwelijk, dus de uitdrukking moet luiden in Frage.

Uit een onderzoek naar Nederlandse recepten bleek dat crème fraîche in het Nederlands soms in de Franse en soms in de Duitse betekenis gebruikt werd.

Pseudo-Frans. Een door de tijd langzamerhand achterhaalde uitdrukking is zich engageren ‘zich verloven’ voor Frans se fiancer (à). Een Deense lezer vermeldt crème fraîche, dat in het Deens en Duits ‘zure room’ betekent in plaats van de Franse betekenis ‘verse room’, en gebruikt wordt in plaats van Duits Sauerrahm. De verklaring hiervoor is bijzonder aardig: de betekenisverandering zou het gevolg zijn van een reclamecampagne die erop gericht was het ‘negatieve’ Sauer kwijt te raken. Uit een onderzoek naar Nederlandse recepten bleek dat crème fraîche in het Nederlands soms in de Franse en soms in de Duitse betekenis gebruikt werd.

Pseudo-Italiaans. H. Kunne noemt twee Italiaanse woorden met een geheel eigen betekenis in het Nederlands: pronto ‘snel’, in het Italiaans ‘gereed, voltooid’ en bij het telefoneren ‘hallo’ (= gereed om te luisteren), en picobello ‘prima’, in het Italiaans alleen ‘mooie top (van een berg)’. Hier kan ik aan toevoegen dat picobello zowel in het Nederlands als in het Duits voorkomt, waarschijnlijk als ‘vertaling’ van piekfijn; Duits piekfein is gevormd van de Italiaanse woorden picco ‘spits’ en bello ‘mooi’. Het Nederlands kent nog meer pseudo-Italiaanse woorden: tuttifrutti ‘mengsel van gedroogde vruchten’ en fosco ‘chocoladedrank’ hebben hun betekenis in het Nederlands gekregen; in het Italiaans betekent tutti frutti niet meer dan ‘alle vruchten’ en fosco betekent alleen ‘donkerbruin’. Cello is een Nederlandse verkorting van Italiaans violoncello, en alpino is een verkorting van Italiaans cappello alpino ‘alpinomuts’.

In mijn artikel had ik bekend geen pseudo-ontleningen in het Engels te kennen. De heer Kooyman spreekt het vermoeden uit dat er veel pseudo-ontleningen in het Engels bestaan, maar dat we hiervoor terug moeten gaan naar het middeleeuws Engels, de periode waarin het Frans een enorme invloed op het Engels heeft uitgeoefend. De heer Tattersall geeft inderdaad een voorbeeld dat gebaseerd is op het Frans: encore voor Frans en Nederlands bis, ook in: ‘The pianist gave an encore.’

Ik zoek nog naar voorbeelden van pseudo-ontleningen die geleend zijn (niet teruggeleend!) door de taal die de brontaal lijkt te zijn. Dus bijvoorbeeld dat het Engels in navolging van andere talen (Frans, Duits, Zweeds, Nederlands) smoking gaat gebruiken voor een bepaald type jas. Misschien dat camping een kandidaat is: de heer Sluiter merkt namelijk op: ‘Verder is camping wel een verkorting van camping site, maar het wordt door de toeristenorganisaties bewust bevorderd als internationale aanduiding voor kampeerterrein.’ Ik heb camping nog niet in deze betekenis in de Engelse woordenboeken aangetroffen, maar ik zal de volgende drukken scherp in de gaten houden.