Onze Taal. Jaargang 63

Reacties

■ Jaloezie ‘herverfranst’
Nicoline van der Sijs - Utrecht

In Onze Taal van juni 1994 schrijft de heer Mars over de uitspraak van vreemde woorden. Hij wijst erop dat jaloers nogal eens wordt uitgesproken als zjaloers/sjaloers, ‘vermoedelijk naar analogie van het juiste zjaloezie’, en dat er tevens een tendens bestaat om jaloezie met een j uit te spreken.

Over de uitspraak van jaloers en jaloezie valt meer te zeggen. Beide woorden zijn in de middeleeuwen, al vóór 1325, aan het Frans ontleend. Net als jak, jenever, jolijt en juweel, die in dezelfde periode zijn ontleend, zijn ze in uitspraak aangepast aan het Nederlands. De uitspraak luidde dus j. De uitspraak zjaloezie is een kwestie van hernieuwde invloed van of hernieuwde ontlening aan het Frans, in de terminologie van Van Haeringen een ‘herverfransing’.

Al in 1957 heeft Van Haeringen op het geval jaloers/jaloezie gewezen in zijn artikel ‘Herverfransing’ (Mededelingen der Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, NR, dl. 20, nr. 5). Ik laat verder Van Haeringen aan het woord:

‘Zo'n recent voorbeeld van herverfransing is het woord jaloezie. Salverda de Grave, Franse Woorden in het Nederlands (1906) 268, stelt het nog zonder aarzelen op één lijn met jaloers als hebbende de gewone Nederlandse j. Maar in het artikel jaloezie van het WNT, niet lang na Salverda's dood verschenen (1926), wordt al geconstateerd: “De uitspraak van de j geschiedt ook in Noord-Nederland gewoonlijk op de Fransche wijze.” En thans kan men naar mijn indruk dat “gewoonlijk” wel versterken tot “algemeen”, zowel in de betekenis “zonneblind” als “jaloersheid”, vooral - en dat is bij iedere noviteit van het hoogste belang - bij de jongere generatie. Het geval is treffender, omdat de j van jaloers ongerept is gebleven, en ook omdat de vernederlandste spelling jaloezie met oe en z allang de officiële was geworden.’

■ 't Kofschip vernieuwd
Jan van de Pol - neerlandicus/taaladviseur, Zuid-Scharwoude

In het juninummer van Onze Taal schrijft Carlo Piron over 't kofschip, dat als ezelsbruggetje de taalgebruiker kan helpen bij het op de juiste wijze spellen van het voltooid deelwoord van regelmatige, zwakke werkwoorden (blaffen, geblaft; leven, geleefd).

[p. 226]

De schrijver heeft gelijk als hij zegt dat de taalgebruiker het ezelsbruggetje gemakkelijk verkeerd kan toepassen. In plaats van uit te gaan van wat je hoort, gaan taalgebruikers nogal eens uit van wat je schrijft bij persoonsvormen: (ik) verhuis, leef). Nu maakt dat niets uit wanneer de stam op een van de medeklinkers uit 't kofschip eindigt, maar natuurlijk juist wel bij werkwoorden met een v of z (leven, verhuizen).

Dit probleem wil Piron oplossen door 't kofschip anders te formuleren. Hij stelt voor de termen stam en klank te schrappen uit dit ezelsbruggetje. Bijvoorbeeld: ‘Als voor de uitgang -en van het hele werkwoord een van de medeklinkers uit 't kofschip staat, schrijven we een t; zo niet, dan volgt een d.’

Piron vermeldt als enige nadeel dat door het weglaten van het begrip ‘klank’ 't kofschip niet meer geldt voor een groepje uit het Engels geleende werkwoorden als faxen. Toch is dat ‘groepje’ werkwoorden aardig groot aan het worden. In Faxen, faxte, gefaxt (Corriejanne Timmers, uitgeverij Auctor, 1993) worden er ruim 700 opgesomd!

Veel handiger is het de term klank toch weer op te nemen, maar dan in een aanvulling op 't kofschip. Deze luidt dan bijvoorbeeld: ga bij werkwoorden van Engels/Amerikaanse oorsprong die niet eindigen op een van de medeklinkers in 't kofschip als volgt te werk. Luister op welke klank het werkwoord eindigt als je de eindklank e(n) niet uitspreekt. Is dit een scherpe (stemloze) klank, dan schrijf je -te en -t. Zo niet, dan schrijf je -de en -d.

Voorbeelden:

faxen - fax → faxte, gefaxt
finishen - finish → finishte, gefinisht
dealen - deal → dealde, gedeald
joggen - jogg → jogde, gejogd

Zo is het befaamde ezelsbruggetje toch weer bij de tijd.

■ Verplicht Nederlands leren
K. van Tuinen - gemeenteambtenaar, Apeldoorn

In het juninummer stond in twee artikelen verplicht Nederlands voor buitenlanders centraal. Op één aspect is in de bijdragen niet gewezen. De vreemdeling die Nederlander wil worden, moet volgens de Rijkswet op het Nederlanderschap redelijk Nederlands spreken. Daarin staat dat je voor verlening van het Nederlanderschap in aanmerking komt als je beschikt over een redelijke kennis van de Nederlandse taal en als je opgenomen bent in de Nederlandse samenleving. Volgens CBS-cijfers kregen in 1990, 1991 en 1992 respectievelijk 13.000, 29.000 en 36.000 verzoekers het Nederlanderschap; zij moeten allen getoond hebben het Nederlands voldoende te beheersen.

De wettelijke inburgeringseis heeft dus twee aspecten: redelijk Nederlands en opneming in de samenleving. Welke criteria leg je aan als je als beoordelend ambtenaar geconfronteerd wordt met de taaleis uit de wet: redelijk Nederlands beheersen? Wat is redelijk Nederlands en wat niet?

Het Ministerie van Justitie heeft in een handleiding enkele richtlijnen opgesteld voor de gemeenteambtenaren die de inburgeringsgesprekken voeren met de vreemdelingen die het Nederlanderschap hebben aangevraagd. Daaruit blijkt dat het alleen om het spreken van de taal gaat. De vreemdeling moet een eenvoudig gesprek kunnen voeren over alledaagse zaken. Aan ouderen en analfabeten worden minder hoge eisen gesteld dan aan jongeren en mensen met een opleiding.

In de praktijk blijkt de beoordeling of wel of niet redelijk Nederlands wordt gesproken nauwelijks problemen op te leveren. Vrijwel vanaf het begroetingsritueel is duidelijk of de vreemdeling redelijk Nederlands spreekt of niet. Jongeren spreken de taal zelfs vrijwel altijd goed tot uitstekend. Bij hun ouders hangt dat af van de mate waarin zij met Nederlanders omgaan. De mannen blijken de taal meestal wel redelijk te beheersen, althans in de soepele beoordeling die wij, gemeenteambtenaren, toepassen. Bij hun vrouwen ligt dat nogal eens anders. Omdat de meeste verzoekers om het Nederlanderschap komen uit de landen rond de Middellandse Zee, waar de gehuwde vrouw een andere positie in de samenleving heeft dan in Nederland, hebben of krijgen deze vrouwen weinig gelegenheid om Nederlands te leren. Thuis wordt uitsluitend de eigen taal gesproken en veel contact met buren is er niet. De conclusie is dan ook niet zelden: geen redelijk Nederlands en niet opgenomen in de Nederlandse samenleving.

Het gevolg voor deze gezinsnaturalisaties is dan vaak dat de man en de kinderen zonder problemen het Nederlanderschap verkrijgen, maar de vrouw niet. In de praktijk wordt de beslissing dan voor een jaar aangehouden. Gedurende dat jaar krijgt zij de kans om alsnog redelijk Nederlands te leren spreken. Aangeraden wordt dan altijd een cursus Nederlands voor anderstaligen te volgen. De vrouw krijgt hierover een folder mee en haar man en kinderen krijgen de opdracht om thuis flink met haar in het Nederlands te oefenen. Verder vertelt de gemeenteambtenaar haar dat contact met Nederlanders - bijvoorbeeld met de buurvrouw - niet alleen goed is om Nederlands te leren, maar ook dat dergelijke contacten aantonen dat zij in de Nederlandse samenleving is opgenomen.

Wie Nederlander wil worden, is dus al verplicht Nederlands te leren. En zeker voor gehuwde vrouwen afkomstig uit landen rond de Middellandse Zee is het gedwongen volgen van een cursus Nederlands voor anderstaligen vaak de enige manier om een Nederlands paspoort te krijgen.

■ Geen verplichte taalcursus
Hans de Groot - uitgever Dutch Courier, Australië

Met belangstelling las ik in het juninummer het artikel ‘Verplicht Nederlands leren’ van Jan Erik Grezel en het artikel van prof. dr. A.G. Sciarone ‘Verplichtstelling Nederlands voor allochtonen’. Grezel schrijft: ‘Alleen in typische immigratielanden als Australië kent men verplichte taalcursussen. Bepaalde categorieën landverhuizers moeten zelfs een taaltest afleggen voordat ze het land binnen mogen.’ Deze bewering heeft mij ertoe bewogen het een en ander te onderzoeken bij het Department of Immigration and Ethnic Affairs hier in Australië.

Inderdaad zijn er bepaalde categorieën van beroepsbeoefenaars die een taaltest moeten afleggen voordat ze in Australië hun beroep mogen uitoefenen. Maar het werd me uitdrukkelijk te verstaan gegeven dat er hier in Australië geen verplichte taalcursussen zijn voor immigranten. Natuurlijk zijn er hier taalcursussen die door de regering worden bekostigd. Vele daarvan zijn gratis, maar bepaalde categorieën immigranten moeten financieel bijdragen.

Het verbaast mij nog steeds dat er in

[p. 227]

Australië, met immigranten uit 165 landen, zo weinig rassehaat is. Vrijheid, blijheid?

■ Pylonen in het verkeer
Ing. P.J.L. van Berge Henegouwen - verkeersveiligheidsconsulent, Ministerie van Verkeer en Waterstaat

In Onze Taal nummer 6 schrijft Inge Suasso uit Best op bladzijde 149 een stukje met als titel ‘Pylonen en pionnen’. Zij wil weten wat de benaming is van de felgekleurde kegels die bij wegwerkzaamheden worden gebruikt. Uit de Richtlijnen voor Maatregelen bij Werken in Uitvoering op autosnelwegen blijkt dat deze kegels door de mensen die ermee werken gewoon verkeerskegels worden genoemd.

■ Dementíe gericht naar hysteríe?
Liesbeth Ruyten - Oosterhout (Gld)

In het juninummer van Onze Taal wijdt F.K.M. Mars een artikel aan de uitspraak van vreemde woorden. Hij wijst daarin op de foutieve uitspraak van dementie met klemtoon op de laatste lettergreep en suggereert een analogie met woorden als acrobatie, aristocratie en diplomatie. Deze analogie lijkt mij echter niet zo waarschijnlijk, aangezien dementie niet op -atie eindigt. Ook vermeldt Mars een dergelijke foutieve uitspraak van depressie, waarbij hij deftigdoenerij dan wel analogie met het bijvoeglijk naamwoord veronderstelt. De volgende verklaring ligt mijns inziens meer voor de hand.

Er zijn verscheidene benamingen van psychische aandoeningen die eindigen op -ie en die de klemtoon op die laatste lettergreep hebben: hysterie, maníe, idiotie, schizofrenie. Zoals Mars ook al opmerkt, wordt hysterie (maar ook maníe) vaak verkeerd uitgesproken, met de klemtoon op de voorlaatste lettergreep. Sommigen die wel de juiste uitspraak kennen, laten zich wellicht uit angst voor fouten verleiden tot een analoge uitspraak van dementie en depressie, immers ook psychische aandoeningen. Dit lijkt mij een mooi voorbeeld van hypercorrectie.

■ En mooi formuleren, Hugo Walker!
Fedde van Santen - Amsterdam

In het juninummer van Onze Taal constateert René Appel in zijn artikel over vernieuwde voetbaltaal bij sommige voetbalverslaggevers een nieuwe trend, namelijk ‘vervoegingsangst’. Hij illustreert zijn analyse met voorbeelden als:

-	En goed uit zijn doel komen en naar die bal blijven kijken, Konrad
-	En net niet kunnen intikken door die nummer 8, Edwin Vuurens

Iedere vaste Studio-Sportkijker herkent ogenblikkelijk de zeer persoonlijke stijl van de enige echte voetballiefhebber in de redactie, de onvolprezen Hugo Walker. Hugo Walker is de beste commentator in Nederland, juist omdat hij zulke prachtzinnen kan formuleren, die bovendien precies aansluiten bij de gedachtengang van de kijker. Ikzelf geef bij iedere mooie actie in gedachten commentaar: ‘Mooie passeerbeweging Mols, wegdraaiende voorzet...’ Hugo Walker haakt daar perfect op in. Walker maakt mijn gedachten af: ‘En net niet kunnen intikken van die nummer 8, Edwin Vuurens.’ Hij begrijpt dat je dan niet moet zeggen ‘Edwin Vuurens kan net niet intikken.’ Welke speler het doet, is van secundair belang. Het gaat niet om Edwin Vuurens, het gaat om het net niet kunnen intikken. De constructie is dus geen gevolg van vervoegingsangst, maar een goede weerspiegeling van wat communicatief het belangrijkst is en dus voorop moet staan.

Dat Hugo Walker niet aan vervoegingsangst lijdt, blijkt duidelijk uit zijn meest beroemde zinsconstructie, die zelfs met een vervoeging begint: ‘Komt dat schót...’

■ Vertaler over reclametaal
Harry Heerlijn - tekstschrijver, Culemborg

In Onze Taal 7/8, in het artikel ‘Amazing... moderne reclametaal’, laat docent tolk-vertaler Marcel Lemmens uit Maastricht merken in zijn wiek geschoten te zijn door ruimere en andere betekenissen van woorden en zinnen in reclametaal. Voor een tolk-vertaler is het waarschijnlijk lastig dat er naast officiële en woordenboekentaal ook nog vrije en experimentele vormen van taal zijn, waartoe ook reclametaal kan worden gerekend. Dat verklaart mogelijk ook zijn afkeer van reclame(taal) in het algemeen.

Het boeiende van taal is juist dat ze lenig en dynamisch van aard is en daarmee geschikt is voor gebruik op vele manieren en in verschillende situaties. De reclame maakt daar vanzelfsprekend op een handige manier gebruik van. Af en toe met zoveel succes dat bepaalde woorden en uitdrukkingen zelfs in ons dagelijkse taalgebruik binnendringen. Bovendien zijn er taalwetenschappers die reclametaal interessant vinden en er onderzoek naar doen. Zo heeft bijvoorbeeld prof. M.C. van den Toorn in het verleden een paar boeiende artikelen geschreven over de morfologie van commerciële naamgeving.

Het is jammer dat een taaldocent zich zo laat leiden door, om met Van den Toorn te spreken, linguïstische preutsheid en blijkbaar nooit eens buiten zijn boekje gaat.

■ Favoriete klanken
Agaath van Beek - Uden

De bijdrage van Huub Oosterhuis in het juli/augustusnummer van Onze Taal was voor mij uitdagend. De uitspraken over ‘levende taal’ in kerkliederen komen uit de mond van de voorganger van de Amsterdamse Studentenekklesia; gezien de reputatie van deze voorganger leek het mij onwaarschijnlijk dat hij een pleidooi wilde houden voor eenvoudig, duidelijk taalgebruik. ‘Door der profeten woord’ wordt als archaïsch en te intellectueel afgedaan, terwijl ‘Weersta mij, wacht mij, delf in mij’ kennelijk plotseling verstaan moet worden.

De liederen van Oosterhuis zijn voor mij van een betreurenswaardige onduidelijkheid, of ambivalentie zo u wilt. Aan de oe en aa in de titel voeg ik automatisch och toe.

■ De zachte g een rariteit?
Guido Reijnders - Valkenswaard

De zuiderlingen komen er maar bekaaid af in Onze Taal van juli/augustus. Op pagina 160 zegt Karin Bloemen: ‘Nederlands is geen gemakkelijke zangtaal. De g is een moeilijke klank omdat hij niet stemhebbend is.’ De vanzelfsprekendheid waarmee Bloemen dit brengt, is stuitend. Hier wordt zo-

[p. 228]

maar eventjes het bestaan van de zachte (stemhebbende) g ontkend!

En op de volgende pagina zegt Lucia Meeuwsen: ‘Men doet vaak zo raar. Het is soms alsof de zangers uit het buitenland komen: ineens maken ze een vreemde rol-r, een idioot dunne 1 of een zachte g.’ Meeuwsen doet hier de zachte g achteloos af als een buitenlandse rariteit die je maar beter kunt vermijden!

Altijd weer erger ik me aan de arrogantie van sommige mensen (randstedelingen?) die hun gruwelijke gorgel-g tot nationale standaard proberen te verheffen. Op één punt hebben ze natuurlijk wel gelijk: met hun g valt inderdaad niet te zingen. Ze rochelen hem uit als ware het hun laatste adem. Onze zuidelijke zachte g daarentegen glijdt gladjes van de tong, en we zingen er moeiteloos de mooiste liederen mee. Dat moesten zij ook eens proberen.

■ Tot kiekes
Dr. J. Bulthuis - Dwingeloo

In het juli/augustusnummer maakt Roland de Bonth er in een bijdrage onder de titel ‘Tot kijkens’ melding van dat hij onlangs deze afscheidsgroet hoorde bij mensen die afkomstig waren uit (de omgeving van) Nijmegen. Hij vraagt of Onze-Taallezers uit andere delen van het land deze uitdrukking ook wel eens gehoord hebben. Naar aanleiding hiervan meld ik dat de houder van een benzinepomp in mijn woonplaats de vaste gewoonte heeft met deze groet vriendelijk - en hoopvol - afscheid te nemen van zijn klanten, zij het in de ‘platte’ vorm die als titel boven deze reactie prijkt. Volledigheidshalve voeg ik hieraan toe dat de bedoelde pomphouder uit het noorden van Drenthe afkomstig is en dat hij - voor zover ik heb kunnen nagaan - in Dwingeloo of omgeving nog geen navolging heeft gevonden.

■ Misvattingen over het Italiaans
Sophie J.M. Josephus Jitta - docente Italiaans, Amsterdam

In nummer 7/8 van Onze Taal beweert de sopraan Lucia Meeuwsen dat het Italiaans geen tweeklanken kent. Er zijn in het Italiaans echter wel degelijk tweeklanken, zoals ie, ao en uo, al zijn het niet dezelfde als in het Nederlands.

Nog bonter maakt de dichter Huub Oosterhuis het wanneer hij zegt dat het Italiaans zo weinig variatie in woordaccenten kent en dat er nou nooit eens woorden zijn met het accent op de laatste lettergreep. Een van de moeilijkste zaken bij het leren van Italiaans als tweede taal is nu juist de klemtoon! Er zijn woorden met het accent op de een na laatste lettergreep, de twee na laatste lettergreep en de drie na laatste lettergreep. Een relatief kleine groep woorden heeft de klemtoon op de eindklinker, waarbij het accent ook geschréven dient te worden. Het is dan ook - in tegenstelling tot wat er doorgaans in Nederlandse recensies valt te lezen - ‘Così fan tutte’, ‘Vincerò’ en ‘Mi chiamano Mimì’.

■ K(w)iksaus
J. Wellen - Bilthoven

In Onze Taal nummer 7/8 stelt C. Kostelijk op blz. 178 de lezers de vraag of zij meer weten over k(w)iksaus, een woord waarvan de betekenis en herkomst hem niet duidelijk zijn.

K(w)iksaus lijkt mij niet, zoals Van Dale vermeldt, een vervorming van kwintessens, maar af te stammen van het Engelse kickshaws, dat weer een verbastering is van het Franse quelque chose. De Engelsen, die ten tijde van koningin Elisabeth enorme hoeveelheden vlees plachten te verorberen, gaven met dit woord uiting aan hun verachting voor de Franse eetcultuur met haar keur van verfijnde gerechten. Shakespeare schreef dan ook reeds: ‘Not kickshaws - bellyfulls!’ Geen liflafjes dus, maar buikenvol!

Ik ontleen deze kennis aan de dissertatie van de Engelse socioloog Stephen Mennel, Smaken verschillen, Eetcultuur in Engeland en Frankrijk vanaf de middeleeuwen tot nu, Amsterdam 1989. Een en ander wordt bevestigd door The shorter Oxford English Dictionary, 1973, waarin kickshaw in verband wordt gebracht met ‘quelque chose’ en waarbij als eerste betekenis wordt vermeld: ‘a fancy dish in cookery’.