Onze Taal. Jaargang 63

[p. 212]

De afkeer van om
Gerard Sweep - docent Taalbeheersing, School voor Journalistiek en Voorlichting, Utrecht

Schrijftaalregels zijn onverwoestbaar. Ook moderne schrijfadviseurs kunnen niet verhinderen dat de oude principes nog grote populariteit genieten. Zo worden functionele woorden als om en dan driftig geschrapt, soms met aperte fouten als gevolg. Vooral journalisten grossieren in schrapregels.

‘Een stijl kan de indruk wekken dat de schrijver weinig heeft nagedacht bij wat hij schreef. De oorzaak van deze indruk kan bijvoorbeeld zijn het gebruik van onnodige woorden. Een van deze woorden is om, dat zeer vaak niets anders dan een stoplap is, ja zelfs aanleiding geeft tot een betekenis van een zin, zoals die niet door de spreker of schrijver is bedoeld.’

Dominicus is in 1961 een van de laatste schrijfadviseurs die hun stem verheffen tegen het overbodige om. In een ironische overmaat aan woorden stelt hij dat ‘in verreweg de meeste gevallen, waarin het woord is gebruikt, het beter kan wegblijven, als men op een krachtige stijl prijs stelt’. Het woord moet zijns inziens altijd worden weggelaten in beknopte onderwerps- en voorwerpszinnen. Enkele van zijn voorbeelden zijn:

-	het is tijd (om) Nieuw-Guinea aan de orde te stellen;
-	ze waren druk bezig (om) geld in te zamelen.

● Hypercorrectie

In de jaren zeventig worden de meeste schrijfadviseurs coulant. Renkema acht het sop de kool niet waard. Hij laat de keuze aan de schrijver en eindigt zijn korte bespreking in de Schrijfwijzer (1989) met de vermoeide woorden: ‘Het lijkt me niet nodig (om) aan deze kwestie meer aandacht te besteden.’

Dit betekent echter niet dat de dagelijkse omgang met het verbindingswoord om even ontspannen is als die van de hedendaagse schrijfadviseurs. Vooral kranten blijven prijs stellen op de ‘krachtige stijl’ waarvan Dominicus rept. Het Stijlboek van de Volkskrant adviseert dan ook het woordje om vaak weg te laten. Soms zal het resultaat na schrappen inderdaad krachtiger overkomen, soms echter ook zwaarder. En regelmatig ontstaan er fouten.

Het verbindingswoord om is namelijk lang niet altijd betekenisloos. Waar het een doel aanduidt, mag het niet geschrapt worden. Schrijvers met weinig taalgevoel kunnen de schrapregel te gretig toepassen, zodat er hypercorrecte zinnen ontstaan. Dat is gebeurd in de volgende zin, uit de Volkskrant: ‘Bij ieder van de grote televisiemaatschappijen heeft hij zendtijd gekocht zijn economisch programma uit te leggen.’ De schrijver heeft niet gezien dat de beknopte bijzin het doel aangeeft van de handeling in de hoofdzin en dus ingeleid moet worden door om.

Met zijn schrapregel grijpt het Stijlboek terug op een oude schrijftaaltraditie. Toch kan gevoel voor traditie niet het motief zijn. Het woordje er krijgt namelijk ook een schrapadvies mee, zonder dat er een parallel is bij oude schrijfadviseurs. Ook het voornaamwoord het blijft vaak achterwege als het een onderwerps- of voorwerpszin aankondigt. Deze stijlregel is aan het werk in typisch journalistieke frases als verwacht wordt dat...; besloten is dat...; onduidelijk is of...

● Wijdverbreide misvatting

Eerder dan het verlangen om aan te knopen bij de traditie, lijkt hier een algemeen krantestijlbeginsel aan het werk, waarvan om slechts een van de toepassingen vormt. Het beginsel is samen te vatten als: schrap weglaatbare functiewoorden. De regel is toepasbaar op alle woorden die geen betekenis hebben maar die uitsluitend een grammaticale functie vervullen. Daarbij ontstaan niet noodzakelijk fouten, maar wel vaak lastig leesbare zinnen die neigen naar dubbelzinnigheid. Alleen het eerste van de nu volgende voorbeelden, uit de pen van de journalist Hofland, is een echte hypercorrectie, gebaseerd op het wijdverbreide idee dat het samenvattende woordje dan verboden is na een bijzin die begint met als.

dan: - Zelfs al versta je niets van het sportverslag weet je toch meteen dat het over voetbal gaat. (NRC Handelsblad)

de/het (bij namen van instellingen; een echte trend): - NS had vergeten die opdracht door te geven. (De Telegraaf)

aan (bij meewerkend voorwerp): - Hij heeft het volk verraden door politieke hervormingen te beloven en vervolgens het parlement te weigeren over de kwestie te debatteren. (de Volkskrant)

zich: - Zo had de pianoleraar meerdere malen meisjes laten uitkleden zodat hij vervolgens ‘houdingcorrectie’ bij ze toe kon passen. (De Telegraaf)

ervan (als voorlopig voorzetselvoorwerp): - Anders dan Tudjman verzekerde de Bosnische president Izetbegovic de Serviërs in zijn republiek op overtuigende wijze dat hun burgerrechten volledig overeind zouden blijven. (de Volkskrant)

De laatste twee voorbeelden illustreren nogmaals dat traditionalisme niet het motief kan zijn om zoveel mogelijk functiewoorden te elimineren. Een schrijver die zich en ervan schrapt, is juist heel modern, omdat de geleidelijke terugtocht van het wederkerend voornaamwoord (zich) en het voorlopig voorzetselvoorwerp (ervan) recente ontwikkelingen in het Nederlands zijn. De krantestijlregel speelt deze taalveranderingen in de kaart.

In het geval van om vertraagt deze stijlregel juist een taalverandering. De opmars van het verbindingswoord om lijkt een tamelijk recente ontwikkeling, waarover al in de negentiende eeuw geklaagd wordt en die tot in de jaren zestig bestreden

[p. 213]

wordt door taaladviseurs. Aversie tegen een taalverandering zal een belangrijk motief geweest zijn. De journalistieke schrapregel heeft in dit geval hetzelfde conserverende effect als de traditionalistische schrapregel, maar niet dezelfde achtergrond.

● Puntige stijl?

Waar komt de journalistieke aversie tegen functiewoorden vandaan? De neiging tot schrappen wordt verklaarbaar vanuit de eisen waaraan het klassieke nieuwsbericht moest voldoen. Het was de sport om in een minimum aan ruimte zoveel mogelijk informatie te verpakken, en dat vroeg om een zo compact mogelijke stijl. Of, zoals het Basisboek Journalistiek (1992) stelt: ‘Vermijd geleuter. Leuteren kan iedereen; een puntig artikel schrijven, waarin geen woord te veel (en te weinig) staat, is heel wat moeilijker.’

Toch is het puntige artikel inmiddels wat uit de tijd. Klassieke nieuwsberichten komen niet zo vaak meer voor, sinds radio, televisie en teletekst voorzien in de behoefte aan compacte informatie. De nieuwsberichten in de krant worden steeds verder uitgesmeerd, de aversie tegen kleine woordjes is echter blijven bestaan, soms met fouten als gevolg.

Het ten onrechte weglaten van om is het interessantste probleem, omdat het spoort met een algemene schrijftaalregel en dus ook buiten de krant tot fouten kan leiden. Het doorzichtigst zijn de ‘bijwoordelijke bepalingen van doel’, die al eerder in dit artikel ter sprake zijn geweest. De volgende drie zinnen bevatten een beknopte bijzin met deze functie. Die had dus moeten worden ingeleid met om.

- Het is voor het eerst dat justitie een vrouw belet het katholieke Ierland te verlaten in het buitenland abortus te ondergaan. (Trouw)

- De dag na het abrupte vertrek van staatssecretaris In 't Veld van Onderwijs stelden PvdA-coryfeeën alles in het werk de eenheid in de partij te bewaren. (NRC Handelsblad)

- Na wat geroep en heen en weer getrek wordt de politie gebeld ze eruit te gooien. (de Volkskrant)

Als bijwoordelijke bepalingen van doel het enige probleem vormden, zou een schrapadvies nog wel aangevuld kunnen worden met de waarschuwing niet te schrappen wanneer een parafrase mogelijk is met teneinde of opdat. Veel gevallen zijn echter lastiger te analyseren. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal probeert zinnen met om naar betekenis te vangen in twee betekeniscategorieën, die elk bestaan uit drie afdelingen. De Algemene Nederlandse Spraakkunst vervangt deze analyse door een vijftal grammaticale criteria, die soms een verschillende uitkomst geven. In ‘een kind om te zoenen’ zal om maar zelden weggelaten worden. In ‘dat land is ideaal om op vakantie te gaan’ zal het al vaker fout lopen. Het zou te ver voeren hier alle voorwaarden te bespreken waaronder om verplicht is, te meer omdat het WNT en de ANS het niet altijd met elkaar eens zijn. Hier volgen enkele voorbeelden die beide naslagwerken ongrammaticaal zouden noemen, ook al is een parafrase met teneinde of opdat lastig of onmogelijk.

- Alleen al het feit dat de brief in Konfrontatie wordt opgenomen, is voor ons voldoende niet aan de echtheid te twijfelen. (de Volkskrant)

- Het probleem is niet meer zozeer de spraaktechnologie, als wel het voeden van de computer met de intelligentie die nodig is keuzes te maken. (Trouw)

- Pas later kwamen zij met maatregelen de negerslaaf tegen de willekeur van de blanke kolonist te beschermen. (NRC Handelsblad)

● Omdubbelzinnig

Ook afgezien van de ingewikkeldheid van de regels is het onverstandig veel energie te steken in de vraag wanneer om mag wegblijven. Het woordje om verdient een royaler gebruik dan alleen in de verplichte gevallen, zoals blijkt uit de volgende, uiterst complexe zin uit De Telegraaf: ‘Israël heeft gisteren verklaard “niets nieuws” te zien in de jongste oproep van de Amerikaanse president George Bush aan Jeruzalem, in ruil voor vrede en veiligheidsgaranties, territoriale concessies aan de Palestijnen te

[p. 214]

doen teneinde een alomvattende vrede in het Midden-Oosten mogelijk te maken.’

De zin staat twee lezingen toe: is het Bush die vrede en veiligheidsgaranties heeft gekregen in ruil voor zijn oproep, of kan Jeruzalem ze krijgen in ruil voor concessies? Invoeging van het woordje om voor in ruil heft de dubbelzinnigheid op. Natuurlijk kunnen de meeste lezers op basis van hun kennis van de politieke situatie de bedoeling wel reconstrueren. De schrijver heeft het ze zo echter wel lastig gemaakt.

Schrijvers doen er dus goed aan het woordje om altijd te gebruiken als het de lezer van dienst kan zijn. Veel professionele schrijvers doen dat ook, ondanks hun openlijk beleden afkeer van overbodige woorden. Fungeren ze echter als leermeester of superieur van een beginneling, dan sturen ze die vaak in de richting van absurde weglatingen. Daarom mogen schrijfadviseurs wel wat volmondiger adviseren het woordje om overal te gebruiken waar het de zin duidelijker maakt of soepeler laat lopen. Schrijfadviseurs die het probleem tot een vrije kwestie verklaren, zoals Renkema doet in de Schrijfwijzer, geven te veel ruimte aan belegen stijlbeginselen.