Onze Taal. Jaargang 63

Een grijze gehaktbal
Marc De Coster - Tienen, België

In de jeugdtaal van de jaren tachtig is gehaktbal of bal gehakt een scheldwoord voor een sufferd, een slappeling, iemand zonder ruggegraat. Een synoniem uit hetzelfde kringtaaltje is een Arnie, naar de gelijknamige, populaire figuur uit de tv-serie Goede Tijden, Slechte Tijden. Hoe komen jongeren aan gehaktbal als scheldwoord?

Het woord gehaktbal werd gelanceerd door Dimitri Frenkel Frank in zijn roman Ljoeba's Buik uit 1973: ‘“Sorry”, zei hij tegen een woedende Wim T. Schippers die hem “Ga weg, gehaktbal” toevoegde en de deur achter zich dichtsloeg.’ Tijdens een televisieprogramma in 1974 werd Ton van Duinhoven, in de rol van ontevreden burger, door Frenkel Frank ondervraagd. Het ‘burgermannetje’ kwam getuigen van zijn ongenoegen. Volgens hem waren er steeds minder mensen en steeds meer ‘gehaktballen’. In het verloop van het gesprek werd dit woord nog versterkt tot ‘grijze gehaktbal’. Weken na de uitzending kon men in de pers deze benaming nog tegenkomen.

● Meathead

Waarschijnlijk heeft Dimitri Frenkel Frank zijn ‘gehaktbal’ ontleend aan het Amerikaanse slang. Volgens de New Dictionary of American Slang van Robert L. Chapman gebruikten Amerikaanse soldaten tijdens de Tweede Wereldoorlog het scheldwoord meatball, in de betekenis ‘stom, vervelend persoon’. Sedert 1940 gebruikt men ook het scheldwoord meathead (iemand met vlees in plaats van hersens in zijn hoofd), wellicht een variant op het oudere fathead, of ontstaan onder invloed van meatball. In de comedyserie All in the family, die in de jaren zeventig half Nederland aan de buis gekluisterd hield, nam de hoofdfiguur Archie Bunker het woord meathead vaak in de mond tegenover zijn schoonzoon.

Bal gehakt in de betekenis ‘sufferd’ is echter ouder. We vinden dit scheldwoord al terug bij de Rotterdamse volksschrijver Willem van Iependaal, in zijn roman Polletje Piekhaar (1935): ‘Ga liever je vuil rakke en je trap dweile, bal gehakt!’ Maar volgens de grote Van Dale wordt deze benaming ook gebruikt voor een onderkruiper bij een staking, een werkwillige. Eigenlijk is deze betekenis een minachtende toepassing van de oorspronkelijke betekenis ‘slappeling, iemand zonder ruggegraat’, namelijk iemand die voor de werkgever buigt. Volgens Enno Endt, in het Bargoens Woordenboek, is deze term ontstaan tegen het eind van de Eerste Wereldoorlog, tijdens een havenstaking. Wellicht heeft de samensteller van dit woordenboek de roman Er wacht een haven (1950) van Jan Mens als bron gebruikt. Hierin vertelt de schrijver dat

[p. 215]

Nieuwendammers tijdens de staking niet naar huis gingen maar dag en nacht op de kaai bleven. Ze sliepen in een loods, in het stro. De KNSM gaf hun gratis eten: hutspot en gehakt. De eters werden dus door hun stakende collega's met hun voedsel vereenzelvigd. In Een leven aan de Amsterdamse zelfkant (1968) van Haring Arie, de kroniekschrijver van de Amsterdamse penose of onderwereld, vinden we nog een mooi voorbeeld van deze stakersterm: ‘Jongen, nooit werken in een staking, want je mag nooit een bal gehakt zijn tegenover je kameraden.’

● Zonder overtuiging

De succesvolle carrière van onze grijze gehaktbal begon met het tv-programma van Ton van Duinhoven en Dimitri Frenkel Frank in 1974. Niet lang na deze uitzending gebruikten Koot & Bie de term. Tijdens een van hun programma's hadden ze het over ‘deze tijd waarin onze schermen nog steeds bevolkt worden door grijze gehaktballen die met toonloze stemmen in niet te pruimen Nederlands hun gebrek aan visie trachten te versluieren’. Hieruit mag duidelijk blijken dat een grijze gehaktbal eigenlijk een persoon is zonder echte overtuiging, iemand die nooit duidelijk zegt wat hij meent. Vaak wordt het woord verkort tot gehaktbal, vooral in jeugdtaal.

Cor Hoppenbrouwers geeft in Jongerentaal. De tipparade van de omgangstaal (1991) de omschrijving: ‘arnie, kakkerd’. Het andere boekje over Nederlandse jeugdtaal, Aso's, bigi's, crimi's... (van Marc Hofkamp en Wim Westerman, uit 1989), vermeldt enkel bal gehakt, in de betekenis ‘sufferd’ met als voorbeeld: ‘Bal gehakt, kijk uit wat je doet!’

De grijze gehaktbal van Dimitri Frenkel Frank is nog lang niet van het toneel verdwenen. Vrij Nederland gebruikte het woord nog eind jaren tachtig: ‘Voor je het weet zit je als de zoveelste gehaktbal aan de tafel.’ En het muziektijdschrift Oor noemde in 1992 de popmuzikant Phil Collins nog een grijze gehaktbal.

Dit scheldwoord heeft het ver gebracht in het Nederlands.