Onze Taal. Jaargang 63

[p. 210]

Woordafbreking blíjft een hachelijke zaak
Karel F. Treebus - typografisch ontwerper, Berkel en Rodenrijs

Recent is in Onze Taal een paar maal het afbreken van woorden aan de orde gesteld, onder meer op blz. 69 van het aprilnummer door ir. J.W. Sluiter. In dit nummer wijdt de heer B. van Dijk er een artikel aan. In mijn jarenlange praktijk als boektypograaf word ik vrijwel constant met dit probleem geconfronteerd. Een paar kanttekeningen.

● Teken des tijds?

Allereerst bespeur ik in beide bijdragen de gedachte ‘Nou ja, die computers doen het nu eenmaal soms fout en daar moeten we ons maar aan aanpassen.’ Ik vind het wat te gemakzuchtig om het probleem af te doen met ‘een teken des tijds’. Het valt uiteraard niet te ontkennen dat de moderne tekstverwerking met haar automatische woordafbreekprogramma's in de hand heeft gewerkt dat er dagelijks foutieve, onlogische en/of lelijke afbrekingen in teksten verschijnen. Als reden voor die ontsporingen wordt meestal de tijdsdruk of het computerprogramma aangevoerd. Dat is maar ten dele juist, want ten eerste zijn veel fouten te voorkomen door een goed gebruik van alle mogelijkheden van de tekstverwerkings- en zetprogrammatuur en ten tweede kan in de zetproef elke fout (dus ook elke afbreekfout) verbeterd worden. Terecht wijst de heer Van Dijk op de mogelijkheid om hardnekkig terugkerende afbreekfouten als uitzonderingsgevallen in het computergeheugen in te voeren. Je kunt daarmee voorkomen dat de zetcomputer steeds maar weer aan het eind van de ene regel 's- zet en op de volgende Hertogenbosch. Verder kennen we ook nog de ‘vaste spatie’, waarmee we kunnen vermijden dat aan het eind van de ene regel een valutateken staat en op de volgende het bijbehorende bedrag. Ook kunnen we met deze hulpvoorziening zorgen dat we niet dwars door iemands voorletters heen hakken, of tussen de laatste voorletter en de eigennaam. Bovendien kunnen we woorden, wanneer we vermoeden dat er wel iets mis zou kunnen gaan, een latente code voor een voorkeursafbreking meegeven. Als we zo'n code bijvoorbeeld toevoegen tussen de r van gister- en de a van avond is de minder gewenste splitsing gistera-vond verhinderd.

Maar er is meer te doen ter preventie. Jarenlang heb ik met een verfijnd zetprogramma (met afbreekbewaking) gewerkt. Daarbij kan vooraf worden opgegeven hoeveel letters er minimaal vóór de afbreking op de regel moeten blijven. Indien er aan het begin van de tekst een code wordt toegevoegd, zorgt de zetcomputer ervoor - uiteraard met inachtneming van de taalregels - dat er minimaal één lettergreep van drie letters overblijft vóór de afbreking. Een dijk-ramp wordt dan geen dij-kramp. Zo'n codering kun je aanpassen naar behoefte. Of uitbreiden, want ook het minimum aantal letters dat voor aan de volgende regel mag staan, kun je ermee in de hand houden. Hiermee zijn dus lelijke dingen als o-verigens, e-ten en u-sance geëlimineerd, evenals gekheid als a-imabel of i-edereen.

● Ingrijpen en kiezen

Het is waar dat tegenwoordig veel tekst de zetsystemen wordt ingevoerd zonder dat een corrector of redacteur die tekst vooraf heeft geschoond. Maar niemand zegt dat we de tekst die die apparaten daarna als zetwerk verlaat, zonder meer moeten accepteren en afdrukken. Auteurs, redacteuren of typografische vormgevers die afbreekfouten in de zetproef laten staan, zijn daar zelf verantwoordelijk voor. Wíj zijn de baas en niet de computer.

Door de tegenwoordig veel toegepaste vrije regelval kun je een lettergreep vaak heel gemakkelijk naar een volgende regel halen. Want afbrekingen als lichtja-ren of volko-renbrood kan ik in een zetproef maar moeilijk laten staan als er in de volgende regel nog ruimte genoeg is om ja of ko in weg te werken. Maar nu hebben we het wel over minder fraai, en niet over fout.

Voor vreemde woorden zijn de afbreekregels niet altijd zo doorzichtig. Het wringt altijd een beetje tussen de regels van de taal waaruit het woord stamt en die voor het Nederlands. Een echte classicus denkt - door zijn kennis van de herkomst van woorden - over het afbreken van een bepaald woord soms anders dan de doorsnee-taalgebruiker. Lastig is ook dat niet alle woordenboeken op dit punt geheel gelijkluidend zijn. Terecht worden ingeburgerde woorden volgens de Nederlandse regels in lettergrepen verdeeld, want anders zouden we een woord als bantoe moeten scheiden in het meervoudsvoorvoegsel ba- en ntoe (= mens) van het oorspronkelijke woord bantu. De doorsnee-schrijver kent echter niet de exacte afkomst en opbouw van ieder vreemd woord.

● Aanpassingen vereist

Verder zou ik willen stellen dat - nu men toch weer aan vernieuwing van de woordenlijst (en de spellingregels) meent toe te zijn - het zinvol kan zijn om eens kritisch naar een aantal zaken te kijken, want ook bij het afbreken van Nederlandse woorden zijn wel wat voetnoten te plaatsen. Persoonlijk vind ik de regel dat er tussen de ng van bijvoorbeeld zingen en brengen mag worden afgebroken, niet zo logisch. Die ng is één klank,

[p. 211]

we breken dus dwars door de klank heen af. Zing-en en breng-en zou naar mijn smaak logischer zijn. Maar dan kom je direct op de vraag: wat te doen met woorden als zinken en klanken, waar die zelfde ng-klank in zit? Consequent zouden dan zink-en en klank-en zijn. We zouden de regel dat de y naar het voorafgaande woorddeel gaat (roy-aal) kunnen aanvullen tot: de y, de ng en de als ng uitgesproken n gaan naar het voorafgaande woorddeel. In de praktijk zorgt de ng-klank al heel vaak voor verwarring; kennelijk ervaren velen de regel toch als niet geheel logisch. Zie ook het bankbiljet van 250 gulden (de vuurtoren), waar microscopisch klein, door middel van magere en vette letters, de naam Scheveningen in lettergrepen is verdeeld als Scheveningen. Het misverstand bewijst eens te meer dat ons alfabet niet echt deugt. De Germanen met

Uiteraard zal elke wijziging consequenties hebben voor de afbreekprogramma's van tekstverwerkers, maar die waren toch al niet volmaakt

hun runenalfabetten hadden dat met het afzonderlijke teken voor de ng toch slimmer bekeken.

Ten slotte. Als men toch wijzigingen zou overwegen, zijn er nog meer rare dingen. In de Herziene Woordenlijst Nederlandse Taal zijn de afbreekpunten aangegeven. Hoe men echter ooit heeft kunnen verzinnen om voor te schrijven dat hasjiesj en koosjer moeten worden gescheiden in has- en jiesj en koos- en jer is mij een raadsel. Als er taalkundig één combinatie is die in vreemde woorden bij elkaar moet blijven is het, dunkt mij, de sj. In het oorspronkelijke Hebreeuwse kosjer wordt de sj, zoals in veel schriftstelsels, weergegeven door één schriftteken. Omdat ook de qu-combinatie nooit gescheiden wordt, zou een verbod om in vreemde woorden de sj te scheiden heel goed te verdedigen zijn (over de verkleiningsuitgang in haasje, klusje, enz. hebben we het hier niet). De Woordenlijst laat, merkwaardig genoeg, de gh in ba-ghe-ra wel bij elkaar... En is het niet raar dat ex-emplaar niet mag, maar ek-semplaar wel? Uiteraard zal elke wijziging van de afbreekregels consequenties hebben voor de afbreekprogramma's van tekstverwerkers en zetmachines, maar die waren toch al niet volmaakt.