Onze Taal. Jaargang 63

[p. 208]

Afbreekregels onbruikbaar voor de computer
Bernard van Dijk - journalist, Tilburg

Sinds de komst van de elektronische tekstverwerkers staan sommige soorten drukwerk vol met rare afbrekingen. Bij het krantenconcern waar ik werk (Brabant Pers, onderdeel van VNU-Dagbladen) zijn alle redacties en het technisch bedrijf, populair gezegd de drukkerij, met elkaar verbonden door een computernetwerk. De kopij die de journalisten intikken, gaat rechtstreeks de zetmachine in, zonder tussenkomst van een afdeling correctie of van een zetter. Tik-, spel- en taalfouten die in de krant staan, worden door journalisten gemaakt; maar zij zijn niet verantwoordelijk voor afbreekfouten, want die worden geproduceerd door de zetmachine.

● Computer in dubio

De door een computer bestuurde zetmachine is voorzien van onder meer een regeluitvulprogramma. Het ‘uitvullen’ van regels betekent: de spaties tussen woorden zoveel verbreden of versmallen dat iedere regel even breed wordt. Een woord aan het eind van de regel dat niet helemaal past, moet dan afgebroken worden. De computer is daartoe voorzien van een afbreekprogramma. Dit hanteert de regels die te lezen zijn in het Groene Boekje van 1954 op de bladzijden LII tot en met LIV in het hoofdstuk ‘Verdeling van de woorden in lettergrepen’.

Helaas brengen deze regels, die al moeilijk genoeg zijn voor het gemiddelde menselijke brein, de computer dikwijls in verwarring. Voor mensen is de keuze voor de ene of de andere regel nog wel te doen; wij zien meestal wel waar een afbreking mogelijk is, doordat we de samenstellende delen van de woorden kunnen onderscheiden of doordat we bij het uitspreken van een woord in lettergrepen wel aanvoelen met welke klank de volgende lettergreep begint. Een computer kan uit zichzelf niets onderscheiden en voelt ook niets aan. Hij kan alleen regels toepassen, maar dat is in dit geval niet voldoende.

● Ontregeld

De regels voor afbreking vinden we in de inleiding van het Groene Boekje. Vier daarvan zijn in hoofdzaak de schuld van afbreekfouten. (Ik houd de nummering van het Groene Boekje aan; de regels 1, 3 en 4 komen later aan bod: de zetcomputer past deze regels correct toe.)

Men mag afbreken:

2. Tussen de delen van een samenstelling: boom-vrucht, heren-huis, inheems, kwaad-aardig. De computer past deze regel toe op hypotheekrente en maakt er hypothee-krente van, want hypo is een geregeld voorkomend voorvoegsel, thee is een goed woord en krente zou een goed woord kunnen zijn.

Het is de computer moeilijk duidelijk te maken waarom hij de ene keer regel- en de andere keer rege-moet maken

5. Als de afbreekplaats niet reeds door een der voorafgaande regels vaststaat, gelden de volgende regels:

a. Eén tussenmedeklinker (ook ch) gaat naar het volgende woorddeel: be-ter, bre-kebeen, li-chaam, lo-pen. Op grond van deze regel komen in de krant afbreekfouten voor als stri-palbums, stiksto-foxide, zome-revenement. De afbreking meesta-l is wellicht ook een voortvloeisel van deze afbreekregel.

In een krantebericht over een ongeval op een spoorwegovergang werd het woord regelinstallatie afgebroken als rege-linstallatie. Een pagina verder in de krant van die dag kwam de wao-regeling ter sprake. Het woord regeling werd correct afgebroken als rege-ling. Het is de computer moeilijk duidelijk te maken waarom hij de ene keer regel- en de andere keer rege-moet maken.

b. Van twee tussenmedeklinkers gaat de eerste naar het voorafgaande, de tweede naar het volgende woorddeel: konin-gen, gees-ten, har-tig. We zien in de krant: gron-daankopen, Ber-gambacht, dopin-gaffaire, jeug-darts.

c. Van meer dan twee tussenmedeklinkers gaan er zoveel naar het volgende woorddeel, als er aan het begin van een Nederlands woord kunnen voorkomen: amb-ten, art-sen, ek-ster. Voor de computer reden om de volgende afbrekingen te maken: weerstand-snesten, schutter-sput, regering-steam. Hier komt bij dat het eerste deel of de eerste delen van de samenstelling weerstand, schutter en regering goede woorden zijn. Regel c is echter ook verantwoordelijk voor afbrekingen als spor-troem, spor-tjournalist en abonnemen-thouders. De computer past regel c zeer consequent toe bij de foute afbreking gee-strijk.

[p. 209]

Regel 5, die ertoe verplicht eerst de toepasbaarheid van de regels 1, 2, 3 en 4 na te gaan, is meer een complicatie voor het menselijk brein dan voor de zetcomputer. Die tast in een fractie van een seconde alle denkbare regels af. In de programmeertaal Basic heet dat ‘if not... then go to...’, maar dan komen met 5a, 5b en 5c pas de echte moeilijkheden.

● Uitzonderlijk

Vanaf de invoering van het huidige tekstverwerkingssysteem hebben redactionele medewerkers afbreekfouten opgespoord en met de correcte afbrekingen erbij naar het technisch bedrijf gestuurd. Daar is een lijst gemaakt van woorden waarmee het ooit mis ging, voorzien van hun correcte afbrekingen. Deze ‘uitzonderingenlijst’, die inmiddels tienduizenden woorden omvat, is gekoppeld aan de zetmachine. Voor iedere afbreking gaat de computer van de zetmachine eerst zoeken in deze uitzonderingenlijst; staat het gezochte woord daar niet in, dan stapt de computer over op het toepassen van de geldende afbreekregels. Daar ontstaan dan, puur door toepassing van die regels, de hierboven geschetste afbreekfouten.

Sinds het ontstaan van de steeds langer wordende uitzonderingenlijst neemt het aantal afbreekfouten af. Maar echt helemaal correct zal de computer nooit afbreken, doordat de taalgebruikers, en dus ook de kranteredacties, altijd zullen doorgaan met het vormen van nieuwe samenstellingen, en doordat de computer een zekere niet te verhelpen eigenwijsheid vertoont.

● A-imabel

Het lijkt zaak de afbreekregels te herschrijven. Wie dat doet, moet er niet van uitgaan dat de gebruiker van die regels - de mens, maar ook een hersenloze machine - de vorm van woorden en samenstellende woorddelen kan herkennen. De afbreekpraktijk zoals die bestaat (zie de spellingwoordenboeken), is in veel gevallen onbruikbaar voor de computer, die alleen bij vaste, alle mogelijkheden omvattende regels gebaat is. Wie in het Groene Boekje de zoek-zelf-maar-uit-adviezen leest voor het afbreken van bastaardwoorden, weet wat ik bedoel. Op grond van deze adviezen zijn afbrekingen ontstaan als trans-port, maar tran-sito (allebei gevormd met het Latijnse trans); a-bortus, maar ab-erratie (allebei gevormd met het Latijnse ab); leid-motief, maar leidraad (terwijl het wel zeker lijkt dat deze woorden afgeleid zijn van de Duitse woorden Leit-motif en Leit-faden); om dezelfde reden als waarom achttien met twee t's moet, zouden we beter leiddraad kunnen schrijven.

Dan is er nóg een onvolmaaktheid aan onze afbreekregels die de computer niet bevatten kan: het afbreken achter de eerste lettergreep van een woord waarvan die eerste lettergreep een klinker is: a-bonnement, a-cademie, o-verigens, e-ten, u-sance. Op het eind van een regel is aan die ene klinker niet te zien hoe hij moet worden uitgesproken. Meestal geeft die ene klinker ook geen aanwijzing van wat op de volgende regel te verwachten is. Ook in samenstellingen staat het niet: gistera-vond, huisa-dres, beto-vergrootmoeder, quotumi-dee. Computerzetsel levert op: a-imabel, a-ids, i-edereen, I-Jmuiden.

Vroeger - toen we nog ‘in het lood zaten’ en goedopgeleide typografen ieder letter- en leesteken met de hand intikten - mochten loodzetters niet afbreken achter een beginklinker. Het Groene Boekje zegt hierover: ‘Woorden waarvan de eerste lettergreep door één klinker wordt gevormd, worden ongaarne daarachter afgebroken’; een slappe standpuntbepaling waarmee we in dit computertijdperk niets opschieten.