Onze Taal. Jaargang 63

[p. 204]

De zwakte van sterke werkwoorden
Mieke Smits - docent Nederlands, Hogeschool Gelderland

In het Nederlands bestaat er een groep werkwoorden die zowel een sterke als een zwakke vervoeging hebben. Enkele daarvan heb ik tijdens mijn werk voor de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) voorgelegd aan 104 informanten (40 studenten Nederlands uit Leuven, 41 studenten Nederlands uit Nijmegen en 23 medewerkers van het P.J. Meertens-Instituut die deskundig zijn op het gebied van taal.) Op verschillende manieren heb ik geprobeerd te achterhalen welke vervoeging de informanten gebruiken in de onvoltooid verleden tijd.

● Uitgetest

De informanten kregen allemaal drie tests voorgelegd:

-	een invultest
-	een verbetertest
-	een beoordelingstest

Aan de hand van de invultest werd duidelijk welke vorm de informanten spontaan gebruiken. Ze moesten bijvoorbeeld de verleden tijd invullen in een zin als

-	Het geblaf van de honden ........ hun aanwezigheid. (verraden)

De test bevatte tien zinnen van dit type. Tabel 1 geeft een overzicht van de resultaten. De percentages die genoemd zijn, verwijzen naar het gebruik van de zwakke vervoeging, dus bijvoorbeeld verraadde in plaats van verried.

tabel 1: Percentages spontaan gebruik van zwakke vervoeging
	Belgische studenten	Nederlandse studenten	taalkundigen Meertens-Inst.
toezeggen	57%	78%	91%
waaien	90	76	61
stoten	80	88	100
ontzeggen	74	88	83
vrijen	82	37	41
breien	100	98	96
verraden	58	43	52
ervaren	85	45	17
aanraden	88	90	83
klagen	26	100	100

Over het algemeen kan men zeggen dat de informanten vaker de zwakke vervoeging invullen dan de sterke vervoeging; de uitzonderingen hierop zijn de vetgedrukte percentages. Er zijn een paar opmerkelijke verschillen te zien tussen Nederlanders, Belgen en taalkundigen. De Belgen vrijen hoofdzakelijk zwak (vrijde) en de Nederlanders doen het sterk (vree). Klagen daarentegen vervoegen de Belgen liever sterk (kloeg) en de Nederlanders zwak (klaagde), zelfs zonder uitzondering.

Ervoer is voor de groep deskundigen een heel normale vorm; voor de Nederlandse studenten geldt dat in mindere mate. Voor de Belgische informanten is ervaarde meer voor de hand liggend.

Verraden is een werkwoord dat nog door ongeveer de helft van de informanten sterk vervoegd wordt (dus: verried in plaats van verraadde).

● Verbetertest

Met de verbetertest wilde ik te weten komen in hoeverre de zwakke of sterke vervoeging de informanten opvalt als fout of ongewoon. De informanten kregen vijftig zinnen voorgelegd waarin een bepaald ‘twijfelgeval’ was opgenomen, onder andere sterke en zwakke vervoegingen van de onvoltooid verleden tijd. De opdracht bij deze test was aan te geven wat volgens het eigen taalgevoel fout of ten minste ongewoon was in de zinnen. Tevens moest men de zin met een kleine wijziging correct maken. In zeven zinnen werd een sterke vervoeging aangeboden en in twee zinnen een zwakke.

In tabel 2 en 3 staan de werkwoorden en de resultaten genoemd. Het percentage verwijst naar het aantal informanten dat een verandering heeft aangebracht: van sterk naar zwak (tabel 2) dan wel van zwak naar sterk (tabel 3).

tabel 2: Veranderd van sterk naar zwak
	Belgische studenten	Nederlandse studenten	taalkundigen Meertens-Inst.
verried	45	27	17
stiet	78	73	92
ried aan	82	63	65
ervoer	66	34	13
opzei	53	59	30
bekloeg	45	85	96
zwoor	76	95	91

[p. 205]

tabel 3: Veranderd van zwak naar sterk
	Belgische studenten	Nederlandse studenten	taalkundigen Meertens-Inst.
ontzegde	10	10	9
ervaarde	9	34	52

De informanten blijken conform hun spontane invulgedrag te handelen. Vaak immers ziet men bij dit soort tests dat men geneigd is te laten staan wat wordt aangeboden. Iets moet dan ook tamelijk vreemd zijn, wil het zozeer opvallen dat men een verandering aanbrengt.

● Beoordelingstest

Hoe kom je te weten of informanten wel spontaan de zwakke vervoeging invullen, maar de sterke vervoeging niet fout of ongewoon vinden? In de derde test bood ik de twee vormen naast elkaar aan en vroeg ik de informanten een vergelijkend oordeel te geven over de vervoegingen: de beoordelingstest.

De informanten kregen telkens twee zinnen voorgelegd die slechts op één punt van elkaar afweken. Hun oordeel konden de informanten kenbaar maken op een balkje met vijf mogelijkheden, lopend van ‘heel goed’ (cijfer 1) tot ‘heel slecht’ (cijfer 5). De informanten hebben in totaal vijf paren vergeleken en beoordeeld.

In tabel 4 zijn de resultaten weergegeven van het gemiddelde oordeel van de informanten.

tabel 4: Voorkeur voor sterk of zwak
		sterke vorm	zwakke vorm
durven	Belg	4,4	1,3
	Ned.	2,7	1,1
	Taalk.	2,4	1,1
breien	Belg	4,2	1,3
	Ned.	4,3	1,2
	Taalk.	4,2	1,2
opzeggen	Belg	2,8	1,8
	Ned.	2,9	1,9
	Taalk.	2	1,8
verraden	Belg	2,9	1,4
	Ned.	2,3	1,8
	Taalk.	1,8	1,7
ervaren	Belg	3,4	1,9
	Ned.	2,5	2
	Taalk.	1,7	2,8

De informanten beoordelen duidelijk de zwakke vervoeging het meest positief. Alleen ervoer (vetgedrukt cijfer in de tabel) wordt door de groep taalkundigen positiever beoordeeld dan ervaarde. Dit is overigens geheel volgens de verwachtingen.

Hoewel de informanten de voorkeur geven aan de zwakke vervoeging, betekent dit niet dat men moeite heeft met de sterke vervoeging. Bijvoorbeeld: de vormen verried en verraadde worden beide positief beoordeeld. De sterke vervoeging van breien (bree) lijkt het te moeten afleggen tegen breide. Men zou kunnen concluderen dat de overgang van de sterke naar de zwakke vorm hier bijna voltooid is. Spontaan vult men nauwelijks nog bree in, en het oordeel is nergens positief.

● Voorspelde toekomst

De informanten die aan dit onderzoek hebben meegewerkt, hebben in alle drie de testen een voorkeur voor de zwakke vervoegingen van werkwoorden waarvoor nog twee varianten bestaan. Hoe lang het zal duren voordat de hele klasse sterke werkwoorden zal zijn opgegaan in de zwakke klasse is moeilijk te voorspellen. Volgens de taalkundige Van Haeringen, die zich diepgaand met sterke werkwoorden heeft beziggehouden, zou de verzwakking van deze werkwoorden in de twintigste eeuw voltooid kunnen zijn. Maar voorlopig blijven we nog een groep sterke werkwoorden houden. Bovendien bestaat deze groep voor een groot deel uit werkwoorden die enkel een sterke vervoeging kennen en zelfs nog niet in een overgangsfase zitten.

De taaiheid van de klasse van sterke werkwoorden komt volgens Van Haeringen doordat de opvoeders het steeds weer nodig achten verwarring te zaaien bij de nieuwe generaties taalleerders

De taaiheid van de klasse van sterke werkwoorden komt volgens Van Haeringen (in ‘De taaie levenskracht van het sterke werkwoord’, in Neerlandica. Verspreide opstellen. Den Haag 1962, blz. 222-237) doordat de opvoeders (ouders en onderwijzers) het steeds weer nodig achten verwarring te zaaien bij de nieuwe generaties taalleerders. Geheel analoog aan de nu overheersende zwakke klasse vervoegen taallerende kinderen de sterke werkwoorden zwak. Als we dit één generatie zouden toestaan dan zou deze taalvereenvoudiging er door zijn.

Maar wie accepteert nou de logica van het jonge kind? ‘Mama, ik loopte alleen naar oma.’ ‘Loopte is fout, lieverd, je moet zeggen liep.’