Onze Taal. Jaargang 63

Je = je, ik, we, men
Arent van Wassenaer - Abcoude

Als iemand in een gesprek het woord ik gebruikt, is het duidelijk over wie die spreker het heeft. Dat is anders wanneer je het onderwerp is van zijn betoog. Je kan namelijk betrekking hebben op de aangesprokene (je), op de spreker zelf (ik), op de spreker en zijn gehoor (we), of op iedereen (men). Hoe is de tweede persoon enkelvoud toch aan zo'n vierdubbelrol gekomen?

De interviewer informeert bij Erik Breukink naar zijn ervaringen in een voor hem niet zo succesvol verreden bergetappe. Erik maakt ons steevast als volgt deelgenoot van zijn lotgevallen: ‘Ja kijk hè, je rijdt in een groepje, bergop; je ziet zo'n Indurain achterom kijken en weg is-ie. Maar je voelt je niet zo sterk en je laat je even vallen...’ (Als het goed gaat met Breukink gebruikt hij overigens weer de eerste persoon meervoud: ‘Morgen gaan we sterk rijden.’)

Wie de visie van Rinus Michels op de voetbalsport kent, zal weten dat de generaal een grootmeester is op je-gebied. Maar niet alleen onze sporthelden projecteren hun ego op een denkbeeldige tweede persoon. Iedereen doet het. ‘In het Concertgebouw hoor je zo vaak hoesten. Je vraagt je af of die mensen ziek zijn’, vertrouwde iemand mij laatst toe. Je hoeft jezelf maar een kwartier goed te beluisteren of je betrapt jezelf op een schier ongelimiteerd gebruik van deze stijlvorm.

● Namens allen

Je houdt het midden tussen ik (zie Breukink) en men: ‘Als je door Amsterdam loopt, zie je een hoop oude huizen.’ Hier spreekt de toeschouwer namens allen die wel eens door Amsterdam lopen, waartoe hij vast zichzelf ook rekent. ‘Ik’ maakt van deze ‘men’ deel uit. Hij zou ook over we hebben kunnen spreken.

Er is ook een soort men waar ik niet toe behoort: ‘In Amsterdam denkt men wel eens dat het alleen dáár gebeurt’, zegt een Groninger. Zo gebruikt is men niet meer of minder dan zij, de derde persoon meervoud, en dus al helemaal geen we. Er zijn dus ten minste twee men-vormen, waarvan de je-versie hier de aandacht heeft.

Je zou kunnen zeggen dat het je van Breukink iets in zich heeft dat wijst op welbewust afstand willen nemen. Breukink vindt het helemaal niet zo leuk dat hij bij die etappe niet vooruitkwam. Hij schaamt zich daar een beetje voor, maar kan het aan de andere kant niet helemaal negeren. Dus smeedt hij een verbondje met de interviewer, projecteert zijn eigen falen op hem - immers de enige andere bij het gesprek aanwezige - en maakt hem aldus deelgenoot van zijn lotgevallen. Het gebruik van je appelleert aan het voorstellingsvermogen van de verslaggever (alhoewel die zelf - dat neem ik tenminste aan - nog nooit een etappe heeft gefietst). ‘Je kunt je voorstellen’, lijkt Breukink te willen zeggen, ‘dat als jij daar in zo'n groepje zou rijden, bergop, en je je zou voelen zoals ik mij voelde, en je ziet Indurain dan achterom kijken en weggaan, dat als je je - zoals ik - niet zo sterk voelt, je je dan maar even zou laten vallen.’ In het taalgebruik van Breukink klinkt lichte zelfironie door. Hij vindt het maar wát moeilijk te moeten toegeven dat het hem zelf allemaal is overkomen. De gesprekspartner, de je, kan zich dat als vertrouwenspersoon allemaal vast wel voorstellen.

Dat zelfde overkomt de cliënt van de psychotherapeut, die vanaf de divan bespiegelingen wijdt aan zijn diepste gevoelens: ‘Je kunt je dan zo ontzettend rot voelen.’ Dat klinkt weer anders dan de willekeurige passant die voor een reclamefilmpje over wasmiddelen zijn commentaar geeft en uitroept: ‘Je ziet er niets meer van; het wast witter dan wit.’ Die heeft het niet alleen over zichzelf. Hij neemt waar voor alle kijkers, die hij aldus het gebruik van zijn witwasser aanbeveelt. Hij is op de mentoer, maar durft weer niet van we te spreken. Daarvoor kent hij zijn publiek nog te weinig. Hij kiest voor veilig: hij kiest voor je.

● Wij zijn geen u's

Het is opmerkelijk dat we in dit soort gevallen nooit over u spreken. Dat komt vast doordat we over onszelf niet zo beleefd denken. Door ons van je te bedienen betrekken we onszelf erbij, en wij zijn geen u's maar jij's. In het Brabants wordt in dit verband wel gij gebruikt. Niet voor niets was gij ooit het vriendschappelijke u. Het gebruik van je daar waar men of we ook had gekund, wijst op betrokkenheid van de spreker bij hetgeen hij signaleert. Hij maakt, zoals gezegd, deel uit van de groep die hij bespreekt.