Onze Taal. Jaargang 63

[p. 200]

Van kaartenbak tot Koenen [5]
Afvallers
Theo de Boer - bewerker Koenen-handwoordenboek, Groningen

In deze rubriek ging het tot nu toe vooral over woorden die in het woordenboek staan. Maar zeker zo interessant zijn de woorden die er níet in staan. Datgene wat er niet is, kun je ook niet zien. Welke woorden worden zoal geschrapt?

Het is natuurlijk mogelijk twee edities van een woordenboek naast elkaar te leggen en te kijken waarin ze verschillen. Maar omdat weinigen twee opeenvolgende drukken van hetzelfde boek in huis zullen hebben en zo'n vergelijking bovendien heel tijdrovend is, wil ik hier zelf een aantal geschrapte woorden uit de willekeurig gekozen letter O bespreken.

Vooraf theoretiseren over schrappen heeft weinig zin. Het waarom van schrappen is evident: je moet ruimte zien te winnen voor nieuwe woorden en betekenissen en daarnaast moet een niet-historisch woordenboek als Koenen zo weinig mogelijk verouderd taalmateriaal bevatten. Over het hoe valt in algemene zin weinig te zeggen; zoals we zullen zien, moet vaak per woord een beslissing worden genomen. Vragen die je als lexicograaf steeds probeert te beantwoorden voor je tot schrapping overgaat, zijn: Wordt het woord (ooit/nog/ vaak) gebruikt? Zou iemand het willen opzoeken? Kent het woord bijzondere moeilijkheden of onvoorspelbaarheden, bijvoorbeeld qua spelling of betekenis?

Laten we eens kijken hoe een vijftiental trefwoorden uit de vorige editie de Kerst van 1992 niet gehaald heeft. Eerst geef ik steeds het trefwoord, dan de omschrijving in de 28ste druk, eventueel aangevuld met voorbeelden, waarna ik uitleg waarom het woord geschrapt is.

obscuurling(e) onbekend iets of iem.

Wie gebruikt dit woord nog geregeld? Ik in ieder geval niet, al is dat natuurlijk nooit voldoende reden voor schrapping. Dat geen enkel ander Nederlands woordenboek het vermeldt, zegt al meer. Het woord maakte zijn entree in de Grote Koenen (1986) en in de 28ste Koenen, in de eerste vergezeld van de voorbeeldzin heb jij f 30,50 betaald voor zo een - van een wijn?, een gebruiksvoorbeeld dat mij niet vermocht te vermurwen.

octoroon iem. met één achtste negerbloed, kind van een blanke en een quadroon.

Dit woord is te specialistisch voor een handwoordenboek. De bekendste woorden op dit gebied zoals halfbloed, mulat en mesties zijn wel opgenomen, en aan
quadro(o)n(e)/quarterone heb ik het voordeel van de twijfel gegeven. Maar rekenen in achtsten gaat wat ver. De grote Van Dale heeft het, als enige, wel.

onaantastbaarheid het onaantastbaar zijn.

Veel woorden op -heid zijn geschrapt wanneer de combinatie ‘x-heid’ niet meer betekende dan ‘het x zijn’. Wanneer er met afleidingen op -heid meer aan de hand is, bijvoorbeeld wanneer er een tweede, niet-voorspelbare betekenis is (zoals bij beroemdheid), is zo'n woord natuurlijk wél gehandhaafd.

onderwijsman persoon die het onderwijs, zijn wetten, behoeften enz. kent.

De vrouwenemancipatie heeft dit soort samenstellingen grotendeels verdrongen, behalve waar het oude vormen als timmerman of stuurman betreft; de timmervrouw is nooit erg populair geworden. Onderwijsman is geschrapt omdat het weinig gebruikt zal worden én omdat de betekenis onmiddellijk duidelijk is: het is een doorzichtige samenstelling. Let wel: politiek correct taalgebruik mag natuurlijk nooit een motief voor schrapping zijn; als een woord als onderwijsman gebruikt wordt, hoort het erin.

onopengesneden niet opengesneden: een - boek.

Ze zullen er nog wel zijn in de kelders van bibliotheken: de onopengesneden boeken. Maar wie komt ooit op het idee dit woord op te zoeken? Koenen kan het missen en met uitzondering van Verschueren kunnen de andere Nederlandse woordenboeken dat ook.

onsamenhangende het - van zijn betoog.

Als het woordenboek alle afleidingen van bijvoeglijke naamwoorden + -e zou opnemen, waren er heel wat extra pagina's nodig. Gelukkig weten taalgebruikers dat je deze woorden onbeperkt kunt vormen: het lieflijke van het landschap, het onnozele van zijn gezichtsuitdrukking. Ze allemaal willen opsommen, is als het op grootte willen rangschikken van alle Nederlandse herdershonden: onbegonnen werk. En als je de andere niet opneemt, waarom deze dan wel?

onthorzelen bevrijden van horzels.

Onthorzelt u uw vee nog wel eens? Nee, ik ook niet en de gemiddelde scholier zeker niet, en scholieren zijn tenslotte de belangrijkste doelgroep van Koenen. Weg ermee dus.

onvergolden onbeloond.

Ik ken uit mijn jeugd de onverdiende zaligheên; de onvergolden dienst die de Grote Koenen opvoert, lijkt mij in dezelfde mate tot het taal-

[p. 201]

gebruik van een ander tijdperk te behoren. Dat is een reden om het te schrappen.

2 oord verklw. meestal oortje (vero. muntstuk) twee duiten, 1/4 stuiver: staan kijken als een jongen die zijn laatste - versnoept heeft beteuterd.

Dit woord komt tegenwoordig alleen nog voor in de opgenomen uitdrukking. Die zal men zoeken bij oortje, waar we hem opnemen. De oude munt hoort thuis in historische woordenboeken, maar niet in een hedendaags woordenboek als Koenen.

oorlogsbehoeften oorlogsbenodigdheden.

Dit woord is om twee redenen niet teruggekeerd. Ten eerste is het doorzichtig en onproblematisch. Ten tweede doet het verouderd aan. We gebruiken tegenwoordig veeleer oorlogsbenodigdheden of, liever nog, een omschrijving.

opwonend gevestigd op een bepaald grondgebied.

Een problematisch woord. Van de andere woordenboeken die ik bezit, is er behalve de Grote Koenen geen die het vermeldt, ook het WNT en Fockema Andreae's Rechtsgeleerd Woordenboek (1977) niet. De Grote Koenen geeft een voorbeeldzin: de juridische vraag inzake nationaliteit van de opwonenden bij gebiedsoverdracht van een staat aan een andere. Als het al een juridische term is, dan is hij in ieder geval niet doorgedrongen in het algemene taalgebruik en kan Koenen hem om die reden missen.

opzakken in zakken (over)brengen.

Zie onthorzelen. Of was u juist van plan vanavond de aardappelen op te zakken?

oren in het gehoor vallen: steeds weer herhaalde, platgespeelde, makkelijk -de succesnummers.

Een woord dat niet goed oort en dat dientengevolge geen lang leven beschoren was. In de 28ste druk stond het voor het eerst en waarschijnlijk voor het laatst.

orgeltoon geluid, door een orgel voortgebracht.

Weer een doorzichtige samenstelling van een produktief type. En als bastoon en fluittoon niet in Koenen staan, waarom orgeltoon dan wel?

oud-burgemeester gewezen burgemeester.

Je kunt oud- voor zo veel woorden zetten dat het geen zin heeft die allemaal apart op te nemen. Wel moet je bij het trefwoord oud laten zien dat het in dergelijke samenstellingen kan optreden, en dat doet Koenen, net als bij ex.