Onze Taal. Jaargang 63

[p. 199]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Evenmin niet

? ‘Evenmin als je vader kijkt je moeder je op de vingers.’ Een kennis beweerde dat het moet zijn: ‘(...) kijkt je moeder je niet op de vingers.’ Zijn argument was dat niet ook verschijnt bij omzetting van de zin ‘Je moeder kijkt je niet op de vingers, evenmin als je vader’. Wie van ons heeft gelijk?

! U hebt gelijk: de toevoeging van niet maakt uw oorspronkelijke zin ongrammaticaal. En uw kennis heeft gelijk dat er bij omzetting een extra ontkenning verschijnt. Hoe is de regel?

Evenmin als is een reeksvormer: er worden altijd twee dingen met elkaar vergeleken. Als evenmin aan beide elementen voorafgaat, mogen ze niet meer door een ander woord dan evenmin (bijvoorbeeld door niet of geen) ontkend worden.

Zin 1 is daarom correct, en zin 2 fout:

1	Evenmin als van vis hou ik van vlees.
2	Evenmin als van vis hou ik niet van vlees.

Anders is dat als evenmin tussen de twee met elkaar vergeleken zaken in verschijnt, én als daar een korte pauze aan voorafgaat (in de schrijftaal weergegeven door een komma). Dan wordt de eerste van de reeks apart ontkend. Dus:

3	Ik hou niet van vis, evenmin als van vlees.

Ontbreekt de pauze (ofwel: de komma), dan is zo'n extra ontkenning niet nodig:

4	Ik hou van vis evenmin als van vlees.

● Mits of tenzij

? Soms twijfel ik over het gebruik van mits of tenzij. Welke van de twee moet ik bijvoorbeeld gebruiken in: ‘Hij mag volgende week naar huis, ... er geen complicaties optreden’?

! Mits betekent ‘indien, als, op voorwaarde dat’, en tenzij betekent ‘behalve als’. Tenzij is ontstaan uit 't en zij, waarin en ‘niet’ betekende. Dit woord bevat dus al een ontkenning. Samen met geen complicaties levert dat in uw voorbeeldzin een dubbele ontkenning op. En twee ontkenningen heffen elkaar op: met tenzij zou u zeggen dat de zieke alléén naar huis mag als er complicaties optreden...

Mits ligt hier dan ook meer voor de hand: ‘Hij mag volgende week naar huis, mits (= als) er geen complicaties optreden’.

Als u twijfelt tussen mits en tenzij (of als u vermoedt dat de ontvanger van uw tekst er misschien geen raad mee weet), dan kunt u ze beter vervangen door hun synoniem, respectievelijk als en behalve als.

● Fietsen te zingen?

? Waarom kun je wél zeggen ‘Hij loopt te zingen’ maar niet ‘Hij fietst te zingen’? Fietsen en zingen gaan toch even goed samen als lopen en zingen?

! Zeker, maar fietsen kan - in tegenstelling tot lopen - niet gebruikt worden als hulpwerkwoord.

Het Nederlands kent maar een paar zelfstandige werkwoorden die dat wél kunnen. Voor de zinsconstructie waarop u doelt, zijn dat: zitten, liggen, lopen, staan en - in enkele gevallen - hangen. Gevolgd door te + een werkwoord geven ze aan wat het onderwerp doet tijdens de handeling die door het werkwoord na te wordt uitgedrukt. De taalkundige term voor deze hulpwerkwoorden is ‘hulpwerkwoord van aspect’.

De letterlijke betekenis van deze vijf werkwoorden is op de achtergrond geraakt: als hulpwerkwoord betekenen ze eigenlijk niet veel meer dan ‘bezig zijn met’. Een basisprincipe van ons taalsysteem is dat een zin maar één handeling tegelijk kan beschrijven. ‘Hij loopt te zingen’ bevat weliswaar twee werkwoorden die elk naar een handeling verwijzen (lopen en zingen), maar door de verzwakte betekenis van lopen doen we met deze zin toch vooral een uitspraak over het zingen; het lopen is bijzaak.

Het zelfstandige werkwoord fietsen kent zo'n verzwakte betekenis niet. Fietsen verwijst altijd naar fietsen. Dat is wat ‘Hij fietst te zingen’ (of: ‘Hij doucht/danst, enz. te zingen’) ongrammaticaal maakt. Daarmee zouden we immers binnen één zin verwijzen naar twee verschillende handelingen: die van het fietsen én die van het zingen. Dat zou in strijd zijn met het hierboven genoemde basisprincipe.

In werkelijkheid kunnen we natuurlijk heel goed op hetzelfde moment fietsen/douchen/dansen én zingen. Als we die gelijktijdigheid willen beschrijven in taal, staat ons alleen een samengestelde zin (= een zin bestaande uit twee of meer zinnen) ter beschikking, zoals ‘Hij zingt terwijl hij fietst’ of ‘Zingend fietst hij’.

● Lastige verwijzing

? Welk verwijswoord moet ik gebruiken in ‘Het publiek weet niet wat het wil en wat goed voor ... is.’ Het, hem of haar?

! Geen van drieën is bruikbaar in deze zin. Hem en haar vallen af omdat je naar een onzijdig woord (een het-woord) doorgaans niet mag verwijzen met een mannelijk of vrouwelijk verwijswoord. (Een uitzondering vormen onzijdige woorden als het dochtertje en het zoontje, waarnaar we op grond van het natuurlijk geslacht toch met zij/haar resp. hij/hem verwijzen.) Naar het publiek moeten we met het verwijzen, en dat voornaamwoord wordt dan ook als onderwerp gebruikt in ‘Het publiek weet niet wat het wil.’ Maar in combinatie met een voorzetsel (in dit geval voor) is ook het onbruikbaar. ‘Het publiek weet niet wat goed voor het is’ klinkt geforceerd. Dan biedt alleen het bijwoord er nog uitkomst: ‘Het publiek weet niet wat het wil en wat er goed voor is.’ Wie ook dat geen fraaie verwijzing vindt, zal zijn toevlucht moeten nemen tot een andere formulering, bijvoorbeeld ‘Het publiek weet niet wat het wil en waar het iets aan heeft.’