Onze Taal. Jaargang 63

[p. 198]

Afkokers
F. Jansen

Eufemistisch oordeel

In het titellied van de film Aladdin kwam deze passage voor (Trouw 24-11-93): Als je steelt, hakt men daar (nl. in Arabië) zo de hand van je arm, dat doet pijn maar ach, 't is hier fijn. Daartegen kwam de Arabische wereld in het geweer, met succes. Het werd: Als je steelt, knijpt men daar even hard in je arm, dat doet pijn, maar ach, 't is hier fijn.

De gewijzigde tekst is alleen begrijpelijk als je hard knijpen als een eufemisme beschouwt: ‘je weet wel, zó hard dat hij eraf valt’. Ik zou als Arabier geen prijs stellen op deze verandering. Je kunt erkennen dat je een bepaald systeem van straffen (gehad) hebt. Je kunt daar eventueel ook trots op zijn. Door het eufemisme van de tweede tekst te accepteren geef je als Arabier eigenlijk toe dat je strafsysteem niet deugt of gedeugd heeft.

Haplologie

Wat ontbreekt er aan de volgende zin?

Lubbers' stelling dat de politieke journalistiek de laatste jaren roddelt, negatiever wordt, verruwt en ‘schuift’ is voor een beetje ruwe journalist zo te herleiden tot persoonlijke dunhuidigheid van de staatsman-veteraan.
(de Volkskrant 13-11-93)

Er staat in deze zin eigenlijk een keertje een te weinig. Een beetje ruwe journalist is immers een journalist die een beetje ruw is. Het zou dus een een beetje ruwe journalist moeten zijn. Maar zoiets hoor of zie je nooit.

In alle talen bestaat de neiging om opeenvolgende gelijkluidende lettergrepen samen te laten smelten. Het verschijnsel heet haplologie of, haplologisch: haplogie.

Een bijzonder geval van haplologie vinden we in De Telegraaf van 18-1-92, waarin Michail Gorbatsjov de ex-Sovjet-president genoemd wordt. Gorbatsjov was op dat moment al expresident van de voormalige Sovjet-republieken. Eigenlijk zou hij dus ex-sovjet-expresident geheten moeten hebben, maar tegen die vorm lijkt het Nederlands zich te verzetten. Ex-ex-sovjet-president zou een alternatief zijn, ware het niet dat we de neiging hebben om te gaan rekenen: min maal min wordt plus, dus Gorbatsjov is weer president. Haplologie is dan de beste oplossing.

In de zon zetten

In De Telegraaf (16-10-93) stond boven een artikel op de vrouwenpagina de kop ‘Welke baas zet secretaresse in de zon?’ Ik vermoedde een stuk over de ondraaglijke werkomstandigheden door wrede bazen, maar het ging over de nationale secretaressedag. Er had moeten staan: ‘Welke baas zet secretaresse in het zonnetje?’

Dit lijkt op hypercorrectie. Veel taalgebruikers hebben een afkeer van verkleinwoordjes, omdat die de taal kinderlijk en te knus zouden maken. Zij vergeten dat wij zoveel verkleinwoordjes gebruiken, omdat we er zoveel mee kunnen doen. Een van de functies van de uitgang -je is: duidelijk maken dat een zinsnede niet letterlijk moet worden genomen (vergelijk paardjerijden met paardrijden). In die gevallen kun je de uitgang niet zomaar achterwege laten.

Een andere functie van het verkleinwoord is de erotiserende: vergelijk slipje, blondje, wipje. Als -je die functie heeft, wordt het helemaal gevaarlijk om de uitgang te schrappen, zo blijkt uit de volgende passage over het einde van de affaire van de Engelse kroonprins met zijn oude geliefde Camilla:

De twee maakten afspraken met elkaar en werden samen - ook na het huwelijk van de prins met Diana - veelvuldig gefotografeerd.
(Brabants Dagblad 31-1-94)

Hier stuurde afspraken mij naar de serieuze lezing, waarbij de gelieven bijvoorbeeld ‘afspraken maakten om elkaar niet meer te zien’. Maar waarom stonden ze dan toch samen op de foto? Tot ik begreep dat juist het frivole afspraakjes bedoeld was! Waarschijnlijk vond de journalist dat verkleinwoord niet passend voor royalty.

De plaats van het werkwoord

De eerste zin van een beschouwing over het door Russen bezette Moldavië luidt:

Moldavië valt nog steeds als enige onafhankelijk Oosteuropees land de eer te beurt om een stuk van zijn grondgebied te hebben bezet door Russische troepen.
(de Volkskrant 13-11-93)

Laten we even afzien van het vreemde te beurt vallen en de onjuiste -e in enige, want er staat iets veel vreemders. Deze zin kan alleen betekenen dat Moldavië land heeft bezet, terwijl uit het artikel duidelijk wordt dat Moldavië juist bezet is, en wel door Russische troepen.

Ook dit foutje kan waarschijnlijk als een voorbeeld van hypercorrectie verklaard worden. Daarvoor moeten we aannemen dat de schrijver eerst de volgende correcte zin geschreven had: ‘om een stuk van zijn grondgebied bezet te hebben door’. Hierin is bezet geen voltooid deelwoord van het werkwoord bezetten, maar een bijvoeglijk naamwoord met de betekenis ‘in bezette toestand’, het tegendeel van vrij dus. Vervolgens is de schrijver aan een regeltje uit ouderwetse stijlboekjes (bijvoorbeeld het Stijlboek van de Volkskrant zelf) herinnerd, dat voorschrijft altijd het hoofdwerkwoord aan het einde te zetten: ... is gezegd en... heeft gedaan zouden beter zijn dan ...gezegd is en ... gedaan heeft. Het is een beroerd regeltje, waartegen al generaties taalkundigen vergeefs tekeergaan. De schrijver heeft vervolgens bezet abusievelijk opgevat als het hoofdwerkwoord en achteraan geplaatst.