Onze Taal. Jaargang 63

De schrijver en zijn/haar schaamlap
Jaap de Jong

Schrijvers willen niet seksistisch zijn in de ogen van hun lezers. Liever dan overal ‘de schrijver en zijn of haar ambities’ te schrijven of de haakjes-en-streepjesstijl van deelne(e)m(st)er en hij/zij te hanteren, leggen sommigen daarom een korte verklaring af. Dit is in voorwoorden en inleidingen een vast ritueel geworden. Een kleine bloemlezing.

‘Aanduidingen als echtgeno(o)t(e), hij/zij, student(e) en dergelijke zijn zoveel mogelijk vermeden. Uiteraard wordt met student, echtgenoot en andere aanduidingen niet bij voorbaat uitgegaan van een mannelijke persoon.’ De auteurs van het Poenboek, Financiële gids (1988) zuiveren zich zo al bij voorbaat van iedere blaam: beste lezers, wij zijn geen seksisten.

De volgende oplossing is geen oplossing: ‘Tot slot een praktische opmerking. Daar waar in deze scriptie hij staat kan ook zij worden gelezen.’ (P. de Jong: Gevraagd... (m/v), Een onderzoek naar het functioneren van de personeelsadvertentie als tekst, 1987). Het klakkeloos vervangen van hij door zij levert lang niet altijd het gewenste resultaat op: verwijzen naar mannelijke woorden, zoals de sollicitatiebrief, met zij kan toch niet de bedoeling zijn.

Enigszins cryptisch, maar niet onaardig geformuleerd vind ik:

‘N.B. Het zij hier expliciet vermeld: woorden als journalist en schrijver zijn in dit boek als gemeenkunnige termen gebezigd.’ (Het journalistieke verhaal, 1988.)

Nogal stoer klinken de beginzinnen van Inez van Eijk in haar Sollicitatiehulp (1991): ‘Bijna iedereen moet er een paar keer in zijn of haar bestaan aan geloven: aan solliciteren. (Dit is de eerste en de laatste keer dat ik hier “zijn of haar” bezig; van nu af aan hanteer ik hij, hem, zijn en de mannelijke aanduidingen van functies en beroepen, zonder daarmee al-

[p. 194]

leen mannen te bedoelen.)’

En wat dacht u van de voetnoot in de inleiding van het lijfboek voor jonge ouders Oei ik groei (1992): ‘Het woord moeder is in dit hele boek gebruikt om het leesbaar te houden. Eigenlijk had daar steeds moeten staan: moeder/vader/hoofdverzorg(st)er.’ Terwijl in de andere voorbeelden telkens de dames minder zichtbaar worden in de tekst, is het in dit voorbeeld de man die onderduikt (waarmee overigens wel weer de traditionele rolpatronen bevestigd worden).

De natuurlijke omgeving van deze rituele formule is het voorwoord of de inleiding. Of preciezer: de eerste of laatste regels of, onder aan de bladzijde, de voetnoot.

Maar waarom gebruiken schrijvers dit schaamlapje liever dan de haakjes-en-streepjesstijl? Opmerkelijk is dat ze het zelf in de voorbeelden hierboven bij een korte mededeling houden, zonder verklaring. De auteurs van Oei ik groei geven wel een verklaring: ‘om het leesbaar te houden’. Suzanne Piët noemt het kortweg een schrijf-economisch motief: ‘Een kleine opmerking nog: de interviewer wordt vanuit een schrijf-economisch en niet vanuit een discriminatoir motief aangeduid als mannelijk.’ (Een vraag en een weet, Gereedschap voor het vraaggesprek, 1984)

Umberto Eco verklaart zich het meest uitvoerig in de inleiding van zijn boek Hoe schrijf ik een scriptie (1986). ‘Een laatste opmerking. De tekst slaat uiteraard zowel op studenten als op studentes, zowel op mannelijke als op vrouwelijke professoren. Aangezien de Italiaanse (noch de Nederlandse) taal neutrale begrippen kent die beide seksen aanduiden (de Amerikanen gebruiken steeds vaker person, maar het zou belachelijk zijn om te spreken over de persoonstudent of de persoonkandidaat) beperk ik mij ertoe steeds te spreken over student, docent en scriptiebegeleider, zonder dat dit taalgebruik sexistische discriminatie impliceert.’ En in een voetnoot elaboreert Eco, die een tijd gedoceerd heeft aan Amerikaanse universiteiten, waar politieke correctheid zeer serieus genomen wordt: ‘Je zou kunnen vragen waarom ik dan niet aldoor studente, scriptiebegeleidster, medewerkster enz. heb gebruikt. Dat was omdat ik heb gewerkt aan de hand van mijn persoonlijke herinneringen en ervaringen en ik me op die manier beter kon inleven.’