Onze Taal. Jaargang 63

[p. 189]

[Nummer 9]

[p. 191]

Meisje Maij
Een culturele revolutie in taalgebruik
Erik van der Spek

Politiek correct taalgebruik is taalgebruik waardoor geen enkele groepering gekwetst kan worden. De correcte taalgebruiker drinkt zijn/haar koffie niet zwart, maar ‘donker’. Is dergelijk taalgebruik mogelijk en zo ja, is het ook wenselijk?

‘Suzanne Coko heet ze, Sjoko zeg je’, zo introduceert NRC Handelsblad een Kroatische handbalster. ‘Zoals in chocolade, de kleur van haar ogen. Een waterval van donkerblond haar dat net onder de douche vandaan komt. Een Griekse neus, die soms hooghartig in de lucht steekt. Een beweeglijke mond die paait en vleit, maar ook vol minachting haar hoektanden blootlegt. Als ze spreekt over de Serven.’

Voor alle duidelijkheid: dit is geen citaat uit de Playboy maar uit een kwaliteitskrant, en het onderwerp is niet ‘Woman & Beauty’ maar sport. Toch geeft de verslaggever blijk van een bijzonder grote belangstelling voor het uiterlijk van zijn gesprekspartner. Het taalgebruik waarin hij zijn bevindingen neerlegt, zal door de meeste onbevooroordeelde waarnemers als seksistisch worden beschouwd.

Het is tegen dergelijk taalgebruik (en dergelijke attitudes) dat de stroming van de politieke correctheid (PC) zich keert. De oorsprong ervan is te vinden in de anti-seksistische en anti-racistische beweging uit de jaren zestig en zeventig, die zich inmiddels comfortabel heeft genesteld binnen de universiteiten, in vakgroepen als Vrouwenstudies, Taal en minderheden of (in de VS) ‘Ethnic diversity’. In eerste instantie hadden dergelijke vakgroepen niet veel méér pretenties dan een vergeten stuk geschiedenis in kaart te brengen en een wetenschappelijke basis te vinden voor het gelijkheidsstreven. Inmiddels is hun gezamenlijke inspanning echter uitgegroeid tot een soort Culturele Revolutie, een strijd tegen de ideeën, de cultuurprodukten en het taalgebruik van de groep die in PC-speak consequent aangeduid wordt als ‘dead, white males’.

● Discriminerende nijlpaarden

In de Verenigde Staten heeft de PC-stroming inmiddels zorgwekkende vormen aangenomen. De literatuur-canon - de verzameling boeken waarop het onderwijs is gebaseerd - ligt onder vuur. Dat geldt niet alleen voor gevallen als De Negerhut van Oom Tom, maar ook voor auteurs als Hemingway (seksistisch) en E.M. Forster (koloniaal): allemaal ‘dead, white males’, wier denkbeelden niet meer relevant zouden zijn voor vrouwen, zwarten, chicano's en orientals. De geschiedenis wordt geherinterpreteerd: de schrijver en kunstcriticus Robert Hughes sprak er onlangs nog zijn verbazing over uit dat Benjamin Franklin tijdens de geschiedenisles werd voorgesteld als ‘blanke slavendrijver’. Maar ook de populaire cultuur ontkomt niet aan de zuivering. Zo tekende een pressiegroep van dikke mensen (die in PC-spraak ‘nonstandard sizes’ genoemd worden) bezwaar aan tegen een scène uit Walt Disney's Fantasia: de dansende nijlpaarden zouden verwijzen naar het wijdverbreide vooroordeel dat dikke mensen grappig zijn.

Taalkritiek is een integraal onderdeel van de PC-beweging, geheel conform het Orwelliaanse idee dat het woord de vader (of moeder) is van de gedachte, en dat racistische of seksistische gedachten al een stuk moeilijker worden als we de woorden uitbannen die dergelijke gedachten mogelijk maken. Dus, om een Amerikaans voorbeeld te geven dat Nederlandse lezers zal aanspreken, als we de termen Dutch uncle (suikeroompje) en Dutch party (waarbij iedereen zijn eigen drank meebrengt) uit het lexicon verwijderen, brengen we de emancipatie van de Nederlander weer een stukje dichterbij.

Een probleem hierbij is dat nergens duidelijk omschreven is wat politiek correct taalgebruik precies inhoudt. Duidelijk is in elk geval dat de vorm (de woordkeus) en de inhoud (de uitgedrukte gedachte) beide voorwerp van kritiek kunnen zijn. In de meeste gevallen wordt die kritiek uitgeoefend door een pressiegroep, veelal verbonden aan een universiteit, die als een censor waakt over de zuiverheid van een aantal tijdschriften of van een bepaald curriculum. Dat betekent dat de eisen gesteld aan politieke correctheid per regio kunnen verschillen. In New York heeft bijvoorbeeld de joodse pressiegroep grote invloed - iets wat Jesse Jackson ondervond toen hij in een toespraak de term Hymietown gebruikte (Hymie is afgeleid van Hebrew en wordt als discriminerend beschouwd). De verkiezingsleus ‘Run, Jesse, Run’, kreeg ineens een andere betekenis.

Amerikaanse schrijvers die politiek correct willen schrijven, kunnen gebruik maken van een aantal handboeken die vooral gericht zijn op het

[p. 192]

vermijden van seksistisch taalgebruik. Een voorbeeld is The Elements of Nonsexist Usage van Val Dumond. In paragrafen als Man Does Not Mean Woman en Mind Your Nonsexist Business geeft ze een groot aantal richtlijnen voor het vermijden van verwijzingen met hij of zij of het gebruik van seksegebonden achtervoegsels. Het boek is voorzien van een woordenlijst: voor sommige woorden worden alternatieven gegeven (no mans's land moet vervangen worden door uninhabitated land) terwijl andere woorden de strenge toevoeging ‘elimineren’ krijgen, zoals nymphomaniac of harlot (‘hoer’).

● Verborgen ovulatie

In ons land is de beweging voor politieke correctheid (en de taalkritiek die daarbij hoort) veel minder sterk ontwikkeld. Dat heeft veel te maken met het ontbreken van effectieve lobby's. In tegenstelling tot de Verenigde Staten is Nederland geen échte multiraciale samenleving en hebben de verschillende minderheden geen sterke vertegenwoordiging in de academische en politieke wereld. De enige groep die wél invloed uitoefent waar het gaat om vooroordelen en stereotypen, is de vrouwenbeweging.

Feministische taalkritiek vormt al sinds de jaren zeventig een belangrijk onderdeel van het academische feminisme. Sporen hiervan zijn hier en daar wel terug te vinden. Promovendi nemen tegenwoordig in de inleidingen van hun proefschrift een veelal rituele verontschuldiging op, met de strekking ‘waar hij staat mag ook zij gelezen worden’, en enkele beroepsaanduidingen (zoals vroedvrouw) kunnen nu op zowel mannen als vrouwen toegepast worden. Sommige personen en organisaties censureren hun eigen taalgebruik. De PTT heeft al enige tijd geleden het goed Nederlandse gleuf vervangen door het enigszins gekunstelde inwerpopening. Een recent verschenen uitgave van Huizinga's spreekwoorden en gezegden vermeldt in de inleiding het volgende: ‘Voorts zijn - geheel in de geest van A. Huizinga - in deze lijst alle zegswijzen geweerd die kwetsend zouden kunnen zijn voor een bepaalde bevolkingsgroep of geloofsovertuiging.’

De invloed van dergelijke taalkritiek op het dagelijkse taalgebruik is echter gering. Toch is er, voor wie erop let, aanleiding genoeg. ‘De rappe handen van de 22-jarige Gonnie van Kampen zijn uiterst zachtzinnig’, zo begint een aflevering van Mensen op de werkvloer. ‘Dat is ook wel nodig als je handmatig inpakster bent in een sigarenfabriek (...). En als er even niet wordt gepraat, droomt ze weg over “alledaagse dingen” of een toekomst als moeder.’ Zou een mannelijke sigarenmaker op dezelfde manier geportretteerd kunnen worden?

Seksistische portretten zijn talrijk en ze worden zelden gecorrigeerd. Hugo Camps schrijft onder de titel Inlegkruisjes een column over vrouwen in de sport: ‘Was Bettine Vriesekoop in de nacht van zaterdag op zondag bezopen of sprong er gewoon een eitje? La Bella krijgt het voordeel van de twijfel: ik houd het maar op een verborgen ovulatie.’ Zou een sportverslaggever ook durven te suggereren dat een misser van Koeman te wijten is aan een spontane ejaculatie?

Camps staat niet alleen: vrouwen(top)sport geeft vaak aanleiding tot onzakelijk commentaar. Het gekreun en het paarse slipje van Monica Seles op Wimbledon heeft menig ongeïnspireerde verslaggever een makkelijk stukje bezorgd. Maar ook in een verder zakelijk artikel over dameswielrennen zie je het opduiken: ‘Zo iemand als Van Moorsel (...) geeft zich totaal voor de sport. Dat merk je aan alles. Ze ziet er bijvoorbeeld niet uit, ja ze heeft een aardig koppie, maar verder een totaal afgetraind lichaam. Maar opmerkingen daarover lijken haar niet te deren.’

Een enkele keer wordt een bepaalde uitspraak in het openbaar gekapitteld, zoals in een interview met Sharon Dijksma (voorzitter van de Jonge Socialisten): ‘Op dat soort discriminatie kun je moeilijk de vinger leggen. Er zijn legio voorbeelden van. Neem minister Maij-Weggen. Ik vind het een trut, maar dat de media haar meisje Maij noemen, vind ik ronduit hufterig.’

● Kafkaëske controle

Hufterig mag het zijn, maar strafbaar is het niet. Het Openbaar Ministerie heeft maandenlang gestudeerd op de mogelijke vervolgbaarheid van uitspraken van centrumdemocraten (zoals ‘Buitenlanders zijn luizen’ of ‘Bevrijd Europa van de joden’), en pas in mei van dit jaar zijn de twee leiders op grond van hun uitlatingen veroordeeld. Wie zich in de Verenigde Staten echter schuldig maakt aan kwetsende uitspraken, is zijn leven niet zeker. Met name op de universiteiten wordt elke uiting getoetst door PC-waakhonden en censors; wie zich uitlaat op een manier die als seksistisch of racistisch geïnterpreteerd kan worden, kan rekenen op disciplinaire sancties - of erger.

Een afschrikwekkend voorbeeld van deze gang van zaken betreft een hoogleraar Engels aan de Universiteit van New Hampshire, J.D. Silva, die tij-

[p. 193]

dens een college het begrip focus wilde toelichten (het volgende komt uit de New York Review of Books van januari). ‘Focus is like sex,’ zei hij. ‘You zero in on your subject. You seek a target. You move from side to side (...). You and the subject become one.’

Wat volgde lijkt op een verhaal van Kafka. Silva's uitspraken werden gerapporteerd aan een speciaal toetsingscollege, SHARP (Sexual Harassment and Rape Prevention Program). Tijdens een hearing getuigden verschillende studentes (in PC-spraak: sexual assault survivors), dat zij zich gekwetst voelden door de uitspraken van Silva. De decaan legde Silva vervolgens een straf op, die onder meer bestond uit een verplichte wekelijkse therapie (bij een door de universiteit goed te keuren psychotherapeut) en een boete van 2000 dollar om een vervanger in te huren voor de studenten die niet meer bij hem wilden studeren.

Silva ging niet akkoord met deze sancties, waarop een formele procedure in werking werd gesteld. Het resultaat hiervan was uiteindelijk een strafverzwaring: Silva werd een jaar lang op non-actief gesteld, zou in deze periode ook geen salaris ontvangen en werd alsnog verplicht de therapie te volgen, op eigen kosten. Hiermee kwam een einde aan een carrière van dertig jaar aan de Universiteit van New Hampshire.

● Krakersters

Het is natuurlijk de vraag of je dergelijke idiote toestanden ooit kunt voorkomen door taalzuivering of taalpolitiek. Je kunt als schrijver braaf hij en zij afwisselen, of zoals de krakerskrant Bluf consequent schrijven over krakersters en huurdersters. Maar als de geest van een politiek correcte koude oorlog over de campus waart, zal dat je weinig helpen. De culturele revolutie heeft duidelijk gemaakt dat iedereen door beschuldigingen en aantijgingen vernietigd kan worden, hoe ongegrond deze ook zijn. ‘If a person thinks she's been victimized’, zegt een van de opponenten van Silva, ‘we're here to validate that experience.’ In zo'n situatie zijn de betwiste uitingen nauwelijks van belang.

Voor schrijvers is de campagne die uit naam van politieke correctheid wordt gevoerd, nog bedreigender dan voor anderen. Ten eerste lopen ze kans dat hun werk geboycot of gebrandmerkt wordt als het niet voldoet aan het PC-keurmerk. Maar ten tweede is ook de taal zelf in het geding. Politiek correct taalgebruik leidt tot een stilistisch vacuüm. De angst om een - bestaande of fictieve - minderheidsgroepering voor het hoofd te stoten, roept een vorm van zelfcensuur in het leven waarbij een auteur alle stijlkenmerken gaat elimineren die met zijn of haar lidmaatschap van een bepaalde subgroep verbonden zijn. Het feit dat iemand man of vrouw, blank of zwart, protestant of katholiek, Vlaming of Nederlander is, mag niet meer aan de tekst zijn af te lezen: andere groepen zouden er aanstoot aan kunnen nemen. De keus voor de grootste gemene deler leidt, ook in het taalgebruik, tot nietszeggendheid.

Tot slot een opmerking van Brandt Corstius, ter gelegenheid van een nieuw boek van een debutante die volgens haar uitgever ‘nog mooier is en beter schrijft dan Donna Tartt’. In Brandt Corstius' ogen zou de emancipatie pas voltooid zijn als we van een nieuwe auteur kunnen zeggen: ‘Hij schrijft beter en hij is nog mooier dan Harry Mulisch.’ Dát is nog eens politieke correctheid naar mijn hart.