Onze Taal. Jaargang 63

Het Nederlands tussen s en z
Pieter van Reenen en Evert Wattel - taalkundigen, Vrije Universiteit Amsterdam

Er zijn sprekers die aan het begin van woorden als zes, zal, cijfer, suiker een s in plaats van een z kunnen zeggen en omgekeerd. Volgens Jo Daan en J. Posthumus in eerdere nummers van dit tijdschrift (1991, januari blz. 15 en mei blz. 28) zou het verschil tussen de zachte z en de harde s daarom wel eens aan het verdwijnen kunnen zijn. Mevrouw Daan had zelfs de indruk dat er een taalverandering bij het leven te betrappen is, en de heer Posthumus hield het erop dat het systematische verschil tussen de harde en de zachte klank definitief aan het verdwijnen is. Woorden als sein en zijn zouden dan binnenkort niet meer op het gehoor te onderscheiden zijn.

Beide auteurs gaan ervan uit dat een verschil dat vroeger sterk stond, nu zwak staat en daarom in de nabije toekomst wel verdwijnen zal. Dat is echter niet noodzakelijk. Een zwak onderscheid kan ook weer sterker worden, of min of meer blijven wat het is. Misschien heeft het verschil tussen s en z vóór een klinker zelfs nooit sterk gestaan.

● Oude en nieuwe taal

Om onze beweringen te staven vergelijken we moderne dialectgegevens met dialectgegevens uit de 14de eeuw. De gegevens uit moderne dialecten zijn verzameld binnen het

[p. 175]

project Fonologische en Morfologische Eigenschappen van Nederlandse Dialecten op Computer. Ze komen uit 353 plaatsen in Nederland. De gegevens van vroeger zijn afkomstig uit het Corpus 14de-eeuwse Middelnederlandse Oorkonden. De ongeveer 2500 oorkonden komen uit zo'n 150 plaatsen en streken in Nederland en Vlaanderen. De verzameling is aangelegd op de computers van de Vrije Universiteit. Voor deze 14de-eeuwse teksten gaan wij ervan uit dat de schrijvers een z-uitspraak schreven als een z, en een s-uitspraak als een s. In die tijd bestond er geen standaardspelling.

kaart 1 z of s in zes, zeven, en (ik/zij) zal, in moderne Nederlandse dialecten

kaart 2 z of s in zes, zeven, en (ik/zij) zal, in Middelnederlandse dialecten

Variatie tussen s en z komt veel voor in dialecten. Dat laat de wisseling van licht (= uitspraak z) en donker (= uitspraak s) op kaart 1 zien. Op die kaart zijn de gegevens van zes, zeven en (zij) zal uit ons moderne gegevensbestand gecombineerd.

In het gebied ten noorden van Den Haag wordt veel z gezegd, evenals in Utrecht, in het (Oude-)IJsselgebied, ook wel in Groningen en de Graafschap, maar vooral in het zuiden. De s is niet alleen in de regio Amsterdam en het noorden favoriet, maar ook in het grote-rivierengebied inclusief de Rijnmond.

Uit onze gegevens blijkt hoe makkelijk bij een en dezelfde dialectspreker variatie optreedt tussen s en z. In zes en zeven gaat menigeen onverdroten van z op s over en van s op z. Niet minder dan 35 van de meer dan 350 dialectsprekers doen dat, en dat terwijl bij de registratie van de gegevens beide vormen pal na elkaar zijn uitgesproken. Nog eens 40 sprekers wisselen tussen z of s en de half stemloze klank hiertussenin. Door dit soort variatie dringt de indruk zich op dat het onderzoek naar z en s vóór een klinker onbegonnen werk is.

Tabel 1. s en z in moderne Nederlandse dialecten.
		absoluut			percentages
	z	z/s	s	z%	z/s%	s%
Zij zal	251	40	59	72	11	17
Zeven	201	34	115	57	10	33
Zes	195	35	120	56	10	34
Ik zal	64	29	257	18	8	74

● Wisselingen in de tijd

De s/z-afwisseling is al heel oud. In het Middelnederlands vinden we spellingen als zal en sal, ses en zes. Maar waar en wanneer we welke spelling kunnen verwachten, daar lijkt geen touw aan vast te knopen. Wij nemen aan dat als de middeleeuwse schrijvers z schrijven, ze ook z uitspraken. Een standaardtaal was er toen immers niet, dus schreven ze dialect.

Kaart 2 geeft de gecombineerde gegevens van zes, zeven en zal in de 14de eeuw in Nederland. De regio's Haarlem, Amsterdam en Utrecht hadden voorkeur voor de z, en hetzelfde gold voor het zuidwesten en ook wel Overijssel en Gelderland, maar Limburg en oostelijk Noord-Brabant vrijwel niet. Het noorden, het grote-rivierengebied inclusief de toen ook al voormalige Rijnmond (= Oude Rijn) hadden een voorkeur voor s. Verrassend is dat Den Haag nogal wat s heeft.

Vergelijken we nu de 14de-eeuwse gegevens met die uit de moderne dialecten, dan zien we hier en daar

[p. 176]

dezelfde geografische patronen:

-	Ook toen waren er duidelijk streekgebonden voorkeuren in uitspraak.
-	Het noorden was ook toen al het meest uitgesproken s-gebied.
-	Zeelanders en west-Noordbrabanders waren en zijn z-sprekers.
-	Niet op de kaarten te zien is dat middeleeuwse schrijvers binnen een en dezelfde tekst makkelijk van s op z overgingen en omgekeerd, zoals moderne sprekers dat nu in hun uitspraak doen.

Verschillen tussen vroeger en nu zijn er ook:

-	Oostelijk Noord-Brabant en Limburg moeten in de loop der tijden massaal van s op z zijn overgegaan, op het uiterste puntje van Zuid-Limburg na.
-	De s uit het Oude-Rijngebied is in de 20ste eeuw vrijwel verdwenen. Daarentegen heeft zich bij Dordrecht en Rotterdam een nieuw s-centrum gevormd.
-	Den Haag was toen vooral s-gebied en Amsterdam had z. Dat ligt nu eerder omgekeerd, hoewel deftig Amsterdams nog steeds veel z heeft.

Als we al meer dan 500 jaar op het punt staan een taalverandering te betrappen, dan is er nog hoop

-	Ten slotte is in de afgelopen 600 jaar het z-gebruik massaal toegenomen.

● Er is nog hoop

Uit het voorafgaande vallen de volgende conclusies te trekken. De dialectkaarten van de middeleeuwse en de moderne s- en z-uitspraak vóór een klinker vertonen een bonte afwisseling, met overeenkomsten en verschillen. Sprekers van nu gaan evenals schrijvers van toen als het ware achteloos van s op z en van z op s over. Het onderscheid staat en stond dus zwak. En al is de z-uitspraak sinds de 14de eeuw toegenomen, de variatie in de uitspraak van s en z is als zodanig opmerkelijk constant gebleven. Het onderscheid is nog steeds niet verdwenen.

Toch moeten we ons afvragen of er al die tijd sprekers zijn geweest voor wie het onderscheid helemaal niet bestond en sprekers voor wie het wél bestond. Ook voor sprekers die onderscheid plegen te maken tussen s en z is het verschil tussen s en z minder belangrijk dan bijvoorbeeld tussen p en b.

Posthumus en Daan denken dat er een verandering op til is, maar dat zou wel eens kunnen tegenvallen. Als we al meer dan 500 jaar op het punt staan een taalverandering te betrappen, dan is er nog hoop voor wie hecht aan het voortbestaan van het onderscheid tussen s en z.

Voor een gedetailleerde wetenschappelijke beschrijving verwijzen wij naar het artikel ‘De uitspraak van /s/ en /z/ voor klinkers in het Nederlands; Zes eeuwen variatie’, Pieter van Reenen en Evert Wattel (1992), in De binnenbouw van het Nederlands. Een bundel artikelen voor Piet Paardekooper, ICG Publications, Dordrecht 1992.