Onze Taal. Jaargang 63

[p. 172]

Afkokers
F. Jansen

Wie weigert?

Een kop in Het Parool (18-7-93):

Roker sterft na weigeren behandeling.

Wie weigert hier? De enige kandidaat is de arme roker. En waarom ook niet? Roken leidt tot ongeneeslijke ziekten met behandelwijzen zo erg, dat een weigering om verder behandeld te worden veel ellende voorkomt.

Maar waarom is dat dan nieuws? Omdat uit de rest van het bericht duidelijk wordt dat niet de roker de behandeling weigerde, maar dat hem een behandeling geweigerd werd. Blijkbaar kunnen veel taalgebruikers aan de constructie in de kop de betekenis ‘na het weigeren van een behandeling door iemand’ geven. Zulke taalgebruikers zijn verlost van het zoeken naar een alternatief voor de te omslachtige kop ‘Roker sterft nadat behandeling geweigerd werd’.

Alsjeblieft, dankjewel

Alsjeblieft betekent ‘als je er zin in hebt’. Wie het woord toevoegt aan een verzoek, maakt dat vriendelijker, minder dwingend. De betrokkene mag immers zelf uitmaken of hij erop ingaat of niet. Dankjewel is de standaard-dankbetuiging waarmee je bedankt voor een bewezen dienst.

Deze termen hebben ook een nieuwe betekenis gekregen, zo blijkt uit de volgende passage over de goede arbeidsomstandigheden bij een grote hamburgerketen:

Zelfs de onderlinge conversatie is gedeeltelijk standaard. ‘Wil je alsjeblieft frietjes gaan bakken.’ ‘Ik zal het doen.’
‘Dank je wel.’ De beleefdheidsuitingen geven aan dat er een duidelijk commando is gegeven en dat dit is gehoord. (de Volkskrant 20-10-1993)

Een nieuwe betekenis van alsjeblieft (of alstublief(t), asjeblief(t)) is dus: ‘let op, dit verzoek kun je niet negeren’. Het is een versterker, een uiting van verhulde dwang geworden. Zo speelde ik jaren geleden onder een dirigent die de aandacht vroeg en ons corrigeerde door alleen Asjeblief! Asjeblief! met een sterke klemtoon op de A te roepen. Dat betekende dan: ‘opletten’, ‘doen wat ik zeg’.

Maar dan de ontwikkeling van dankjewel tot zoiets als ‘OK’, ‘begrepen’ of het simpele ‘ja’. Waarom niet alleen Ik zal het doen! of Doe ik!? Ik denk dat de opdrachtgever niet alleen de bevestiging wil hebben van het feit dat zijn ondergeschikte de vraag begrepen heeft, maar ook van het feit dat hij het recht heeft om die eis te stellen. Dat is de aard van het baasje.

Telefoonetiquette

De verbreiding van het antwoordapparaat bracht eerst het probleem van de meldtekst met zich mee. Daarvoor is met behulp van standaardteksten door de meesten een oplossing gevonden. Maar het probleem van de opbeller is niet zo makkelijk op te lossen: wat doe je als je merkt dat iemand een antwoordapparaat aan heeft staan waarop je wat kunt inspreken?

Velen gooien gewoon de hoorn erop. Volgens Montag (NRC Handelsblad 13-3-1993) omdat ze te weinig oratorisch talent hebben om een geïmproviseerde tekst in te spreken. Hij vindt de op-de-haakgooiers vergelijkbaar met schrijvers van anonieme brieven.

Ik ben het niet met Montag eens. Ten eerste vraag ik me af of we van iemand die zich op gezellig kletsen had ingesteld, mogen verwachten dat hij meteen een korte zakelijke tekst paraat heeft, zeker niet als hij verbijsterd is over de meldtekst die hij zojuist gehoord heeft. Zo heb ik eens naar adem zitten happen toen ik hoorde: ‘Hallo dit is Debbie, ik ben er niet maar vertel het maar: ik wil ALLES van je weten.’ Er is weinig op tegen om eerst neer te leggen, de boodschap voor te bereiden en hem in tweede instantie alsnog in te spreken. Dat kan er ook voor zorgen dat de afluisteraar lachwekkende constructies en gehaspel bespaard blijven. Zo maakte laatst iemand op mijn beantwoorder duidelijk dat ze teruggebeld wilde worden: ‘Het lijkt mij verstandig om teruggebeld te worden.’

Eufemismen

Het woord is de boodschapper. Ook deze boodschapper wordt vermoord als hij een slecht bericht overbrengt: voor alles wat er in de samenleving wringt en schuurt, vindt men een ander - minder erg klinkend - woord uit, het eufemisme.

Bij jager denkt de lezer aan dubbelloopsgeweren, loden jassen en een streepje bloed op een donzig vachtje. Daarom hebben voorstanders van de jacht zich herdoopt tot wildbeheerders. En sollicitanten wordt aangeraden om in hun curriculum vitae de periodes waarin ze werkloos waren te omschrijven als ‘zelfstandig’ (de Volkskrant 25-9-1993).

Ambtenaren eufemiseren nog beter. Toen minister Deetman vertrok, had hij een aantal lijken in de kast voor zijn opvolger. Die stonden echter niet te boek als risico's, maar als aandachtspunten (de Volkskrant 29-9-1993). En Rotterdamse ambtenaren die betrokken zijn bij de sociale vernieuwing, spreken niet van zwarte scholen maar van magneetscholen (de Volkskrant 18-11-1993). Dezelfde ambtenaren zetten bedrijven die (ondanks afspraken) geen allochtonen aannemen, niet op een zwarte lijst, maar geven wel-coöperatieve bedrijven een kleurmerk.

Wat moeten we van al die eufemismen denken? Ik vind dat vooral direct betrokkenen recht van spreken hebben. Als die oprecht de voorkeur geven aan een nieuwe eufemistische vorm, moeten de buitenstaanders maar volgen. Stellen donkerhuidigen dus zelf prijs op mensen van kleur, dan hebben ze daar recht op. Deze maatstaf brengt wel met zich mee dat voor mij eufemismen uit de koker van zich ongemakkelijk voelende, enigszins hypocriete lieden, niet zo nodig hoeven.