Onze Taal. Jaargang 63

De oe en aa van Huub Oosterhuis

Huub Oosterhuis, theoloog, voorganger van de Amsterdamse Studentenekklesia en vooral dichter van enkele honderden liederen. ‘Ik dicht met mijn oren open.’ Hij was een van de oprichters van Poëzie Hardop, en is sinds enkele jaren directeur van De Rode Hoed. In 1993 verscheen Gezongen liedboek, een verzamelbundel met 390 teksten, die bijna alle op muziek zijn gezet. ‘Wat gezongen wordt, leeft.’

‘Dat veel Nederlanders hun moedertaal een slechte zangtaal vinden, is niet minder dan een nationale black-out. Ze kennen de mogelijkheden van hun eigen taal en van de mooiste teksten daaruit - de poëzie - blijkbaar onvoldoende. Er wordt te weinig poëzie gelezen. En vooral: gedichten worden niet meer voorgelezen, maar met een vergroot-

[p. 165]

glas geanalyseerd. Het is de teloorgang van de traditie van orale poëzie. Poëzie is in eerste instantie een partituur die je moet vertolken. Gedichten van de onlangs overleden Lucebert, die ik zeer bewonder, moet je vooral horen. Ook mensen die er weinig verstand van hebben, spreekt Lucebert dan direct aan. Zijn gedichten bezitten muzikale allure: ze geven veel mensen het gevoel dat ze erin kunnen. Dat is iets anders dan dat ze alles overzien en snappen.

Nederland bezit wel een bloeiende volksliedcultuur - denk aan Johnny Jordaan en de Zangeres zonder Naam - maar de goed-burgerlijke samenleving neemt dat nog steeds niet serieus; het is te populair. Maar de Zangeres zonder Naam op zijn Amsterdams met “Sij heeft haar sone in de strijd verloren” klinkt toch even mooi als “Shall I compare thee to a summer's day”? Het idee dat het Nederlands als cultuurtaal minder geschikt is, stamt misschien uit de tijd dat in de hogere klassen veel Frans werd gesproken, maar het zit nog steeds diep.

● Favoriete klanken

Nederlands is een schitterende en zeer muzikale taal. Als dichters de muzikaliteit van het Nederlands goed gebruiken, is het Nederlands veel aardiger dan het Frans. Sommigen klagen over de harde klanken van het Nederlands. Ik vind de g, k, s, p, b juist mooi. Een woord als aarde klinkt heel spannend: die grote aa en dat ingewikkelde rd: aarde! “Adem ons open / Maak ons uw aarde!”

Wat de fysieke eigenschappen betreft, ligt het Nederlands dichter bij het Engels dan bij het Frans en Italiaans. De zinsmelodie in het Frans is veel stereotieper, eentoniger. Het Italiaans heeft bijvoorbeeld beperkte woordaccenten: bellíssima, fortíssima, nooit eens het accent op de laatste lettergreep. Het Nederlands is onregelmatiger en vormt daardoor in de handen van een vakman een onuitputtelijk en spannend instrument.

De grote klanken, de oe en aa, vind ik het mooist. Zoals Lucebert zegt: ‘Van oe en aa staat de ruimte van mijn adem verzadigd.’ Ook de v en de w gebruik ik graag. Toekomst met die oe en ô en die typisch Nederlandse mst; waaien en wijde: prachtige woorden. Met ei en s ga ik voorzichtig om, maar de taal gaat zijn gang, dus ik gebruik ze wel.

De wijdverbreide minachting voor de eigen taal uit zich onder meer in een slordige en ongeïnteresseerde uitspraak. In het Nederlands zingen vraagt een enorm taalbesef. Als je je taal mooi wilt uitspreken en zingen, moet je daar flink voor trainen.

● Oren open

Mijn teksten zijn door enkele tientallen componisten op muziek gezet. Het liefst werk ik met de Amsterdamse componist Antoine Oomen. Ik maak een tekst en lees die aan hem voor. Net zo lang totdat hij het ritme van de tekst en de klankwaarde van de woorden goed in zijn hoofd heeft zitten. Dan gaat hij zelf aan de slag en vaak na vrij lange tijd komt hij met zijn compositie. Als hij een woord of zin niet snapt, praten en schaven we net zo lang tot we eruit zijn.

Veel kerkliederen zijn te intellectueel. Ze worden niet begrepen, omdat ze vol archaïsche stoplappen en wazige praat zitten: God heeft vanouds gesproken / door der profeten woord / hij ging onafgebroken / met onze vaad'ren voort. Door der: dat klinkt toch echt niet, en dat ouderwetse vaad'ren schept afstand.

Zelf probeer ik concrete en suggestieve woorden te gebruiken. Verder is voortgang van strofe naar strofe van belang: een lied is niet goed als je de strofen onderling kunt verwisselen. Ook ben ik zuinig met bijvoeglijke naamwoorden; als ik ze gebruik, dan heel bewust. Maar boven alles let ik op het ritme en de klank. Ik dicht met mijn oren open, schrap te schrale klanken en repareer onzuivere ritmes. Na veel schaven ontstaat dan bijvoorbeeld:

Kom in mij, win, ontwapen mij.
Zie mij, doe mij aan.
Weersta mij, wacht mij, delf in mij.
Ontdooi mijn naam,
ontraadsel mijn bestaan.

Liedteksten in de eigen taal zijn belangrijk. De overgang van het kerklatijn naar Nederlandse teksten vormde een aardverschuiving in de kerk. Plotseling verstonden de mensen wat ze zongen. Wat mensen zingen daalt dieper in dan wat ze lezen: mensen leven met liedteksten. Ze kennen ze uit het hoofd: vaak onverwacht borrelt er een regel naar boven. Wil je de theologie echt veranderen, dan moet je de liedteksten en de liturgie veranderen. Wat gezongen wordt, leeft.’