Onze Taal. Jaargang 63

[p. 148]

Droeftands hoofdpeinzen
Arie Pos - publicist, Portugal

Van een vertaler wordt trouw en dienstbaarheid verwacht. Hij dient eenvoudigweg te vertalen wat er staat. Dat is lastig als hij te maken krijgt met woorden die niet bestaan en vormen die niet kunnen. Nog lastiger wordt het als de te vertalen schrijver de Braziliaan José Guimarães Rosa (1908-1967) is, een erudiete specialist in afwijkend taalgedrag, die het taalgevoel en de werkelijkheidsbeleving van zijn lezers ontregelde door een bijna Babylonische spraakverwarring te zaaien.

Dankzij de vertalingen van August Willemsen kan ook de Nederlandse lezer zich verwonderen over de buitenissige verbale begaafdheid van José Guimarães Rosa. En niet minder over de rekbaarheid van de taalgrenzen en de vindingrijkheid van de vertaler. Na de verhalenbundel De derde oever van de rivier (1977) en de novelle Het uur en ogenblik van Augusto Matraga (1983), verscheen onlangs de roman Diepe wildernis: de wegen, het meesterwerk van de moderne Braziliaanse literatuur en tot nader order het hoogtepunt van Willemsens vertaaloeuvre. Hoewel hij bescheiden erkent dat het onmogelijk is Rosa's taal-acrobatische toeren op de voet te volgen, herschiep hij de teksten in een ‘onnederlands’ Nederlands dat de extravagantie van de originelen uitstekend voelbaar maakt en wemelt van de fraaie woordvondsten, klankeffecten, ongebruikelijke maar verrassend rake uitdrukkingen en even speelse als poëtische onregelmatigheden.

● Gemeenplaatsen verboden

Van jongs af werd Guimarães Rosa geobsedeerd door taal. Uit hartstochtelijke liefhebberij wierp hij zich op de studie van vreemde talen, waarvan hij er een stuk of veertien zou hebben beheerst, inclusief Hongaars en Hindi. Als plattelandsarts in het Braziliaanse binnenland noteerde hij geestdriftig de merkwaardige woorden, uitdrukkingen en zinswendingen van de analfabete bevolking. Hij verbaasde zich over de poëtische kracht, rijkdom en natuurlijkheid van hun niet door schoolse kennis gepolijste taal. De beschaafde mens, geconditioneerd door de conventies van een aangeleerd taal- en denksysteem,

Rosa liet zich inspireren door de taal van kinderen, ongeletterden en zotten

was volgens Rosa ‘onverbeterlijk vervreemd van de belangrijkste dingen’ en besefte niet meer dat ‘alles het uiteinde van een mysterie is’. De taal had haar contact met de poëzie en de magie van het bestaan verloren. ‘De grammatica en de zogeheten filologie zijn uitgevonden door mensen die de poëzie haatten’; ‘De gemeenplaats moet de toegang worden ontzegd’; ‘Wij hebben nieuwe woorden nodig!’

Rosa voegde de daad bij het woord. Hij zette de schoolgrammatica overboord en liet zich inspireren door de gesproken taal van kinderen, ongeletterden en zotten. (‘Niemand is gek. Of anders iedereen.’) Zij werden de hoofdpersonen in zijn prachtige vertellingen. Via hun mond gaf hij de taal haar poëtische zeggingskracht en creatieve vrijheid terug.

Hij strooide met regionalismen, archaïsmen en barbarismen, knipte woorden in stukken om daarmee nieuwe combinaties te maken, stoeide met voor- en achtervoegsels, verhaspelde en verzon spreekwoorden, gooide de woordvolgorde door elkaar, bezondigde zich aan contaminaties, pleonasmen en tautologieën, buitte spreektalige onvolkomenheden (stopwoorden, versprekingen, onafgemaakte zinnen) uit en liet zijn taalbouwsels bovendien op allerlei manieren rijmen.

● Nieuwe uitdrukkingen

Met zijn bescheiden pogingen om van al die eigenaardigheden te redden wat er te redden viel, heeft August Willemsen taalliefhebbers en -onderzoekers heel wat nieuw materiaal en stof tot nadenken bezorgd. Wie zich specialiseert in namen en bijnamen kan bij Rosa's vertaler bijna honderd eufemismen voor de duivel vinden of zijn collectie verrijken met rariteiten als Vinger-in-de-pap, Scheur-buik, Zé Centerhalf en Jan Vanmijnsok Bofkont.

Er zou een boekje aan te leggen zijn van nieuwe en verhaspelde spreekwoorden en zegswijzen: gezond verstand en proviand gaan hand in hand, elk rund graast zo lang het leeft, ik dek voor tien en betaal bovendien, wie stom is geboren zit ermee geschoren, gaat tijd gaat raad, van de vlam in de pan springen, de haver en de gort willen, de koe achter de wagen spannen en de horens achter de koe. Of van (onbe)staande uitdrukkingen: zonder minder, altijd en even, in merg en nieren, wakker en willens, voor alle treurigheid, tot ieders opschudding, het was om trompet te gaan spelen, fatalistisch als een porseleinen kopje, concreet als een tapir, trillen als gestremde melk op een bordje, ratelen als een pannetje met gepofte maïs.

● Droeftands

Ook diepergravende taalkundigen kunnen hun hart ophalen. Verschillende voor- en achtervoegsels blijken verrassend produktief (ongeboren worden, onbedriegzaam, prostitutrice) en zelfs stapelbaar (veronduidelijken, ont-

[p. 149]

ontroeren, heronbelangrijkheid). Op het terrein van de woordsoorten zijn eveneens interessante verschuivingen te noteren: bijvoeglijk gebruikte bijwoorden (ineense onrust, nauwelijkse woorden, meteen maanlicht) en zelfstandige naamwoorden (ravijne dalen, bille heupen, minute momenten, lorre ellende) en, soms zeer complexe, afleidingen die optreden als werkwoord (achterzoeken, beteuteren, afdekselen, hoofdpeinzen, schrapklampen, spreekwijzen, watten), als bijwoord en/of bijvoeglijk naamwoord (armelendig, droeftands, gastvriendelijk, lichthartig, luchthoofdig, microscuul, trammelotig, wachtmoedig).

En zo is er nog veel meer, waarvan het meeste - grammaticale eigenaardigheden, etymologische en semantische gelaagdheden en het tegen de klippen op gehanteerde rijm - alleen bij ‘nadenkelijk’ lezen zijn aangenaam ontregelende charme toont.

● Buiten de wet

Met oor voor de poëzie en muziek van Rosa's taal en een waakzaam oog voor de wijze waarop hij de grenzen van de taal rekte en verlegde, heeft Willemsen de ‘wonderwaardige’ werkelijkheidsbeleving van diens personages en de virtuoze verwoording daarvan recht gedaan. In een Nederlands dat sprankelend en prikkelend kruipt waar het volgens de ANS niet gaan kan. Wie zich eens wil verdiepen in wat er buiten het netwerk van regels, uitzonderingen, normen en aanbevelingen allemaal mogelijk is in het Nederlands (‘Is het te lezen, dan is het te schrijven’), gaat met de verhalen van Rosa in de vertaling van Willemsen ‘verlukzaligde’ uurtjes tegemoet.

Diepe wildernis: de wegen, José Guimarães Rosa, vertaald door August Willemsen, 1993, Meulenhof, f 55,-.
ISBN 90 290 4353 9