Onze Taal. Jaargang 63

‘Laten we even doorgaan, want ik wil ophouden’
De politicus als taalatleet
Riemer Reinsma - Amsterdam

‘Ik wil dit kwantitabel bekijken’, ‘Het facetbeleid kan niet opgesnipperd verdwijnen’ en ‘Deze lof ruikt naar spruitjes’. Deze en andere kromme, absurde en onbedoeld-komische uitspraken van politici in de Amsterdamse gemeenteraad heeft Frans Heddema verzameld en gebundeld in het boekje Regententaal beneden Amsterdams peil, dat begin mei is verschenen. Riemer Reinsma schreef er een inleidend essay voor. Een fragment daaruit.

Het is natuurlijk allerminst zo dat een politicus qualitate qua over een kleiner verbaal vermogen beschikt dan de gemiddelde Nederlander die een vergelijkbare opleiding en sociaal-economische status heeft.

Toch laat de esthetica juist in het discours van de politicus soms geheel verstek gaan. ‘Je moet de bodem van je geweten definiëren’, zei een wethouder in een vertrouwelijke bui. En een raadslid: ‘We zitten in de fuik van het juridische punt.’ Ik ben me ervan bewust dat zo'n zin indertijd in een bepaalde context heeft gepast, maar dat neemt niet weg dat hij in geen geval fraai genoemd kan worden. Een ander citaat roept het beeld op van de baron Von Münchhausen, die wegzinkt in het moeras en zich aan de eigen haren omhoog probeert te trekken: ‘Het college van B & W zakt weg in wat het voorstelt.’

Van onhandige formulering naar onopzettelijke humor en ongewilde dubbelzinnigheid is maar één stap. We horen een raadslid dan bijvoorbeeld zeggen: ‘Dit staat ten dienste van het optillen van de onderkant van Amsterdam’, zonder dat de man zich ook maar enigszins bewust lijkt van de pornografische visioenen die zo'n opmerking oproept. Een collega: ‘Wat geslachtsziekte betreft is er veel te weinig voor degenen die er behoefte aan hebben.’ Weer een ander ziet de gemeenteraad als een kippehok: ‘Er moet een plaats zijn waar raadsleden in het openbaar hun eieren kunnen leggen.’

● Cynisme en volkswijsheden

Het aardigst - maar tamelijk schaars - zijn de onbedoeld geuite pijnlijke waarheden. Een wethouder: ‘De conceptnota is de gebruikelijke weg gegaan, dat is de oorzaak dat hij te laat is.’ Van ondoordachtheid, te zamen met een curieuze preoccupatie voor groente, getuigt de opmerking ‘Deze lof ruikt naar spruitjes’. Onbedoeld cynisme vinden we in de volgende uitspraak: ‘Er moeten waarborgen komen voor het voortbestaan van de huurders in financieel opzicht.’ Met andere woorden: het biologische voortbestaan doet er niet toe. Een andere spreker richtte zijn (onbewuste) cynisme op de eigen beroepsgroep, toen hij zei: ‘Is dit beleid of hebben we erover nagedacht?’

Een enkele keer doet een politicus een vertwijfelde poging tot een bescheiden esthetiek. Een politicus die het spreekwoord ‘Een gegeven paard mag je niet in de bek kijken’ blijkbaar wat te cru vond klinken, zei in

[p. 140]

plaats daarvan: ‘Mijn kritische kanttekening is klein in het licht van de dank.’ En incidenteeel ontstaan er in de Amsterdamse raadszaal nieuwe spreekwoorden. Misschien wordt Bert Holvast van Groen Links nog eens beroemd als geestelijk vader van het gezegde ‘Een groot stuk van een appel is altijd nog kleiner dan een klein stuk van een meloen’. Hetzelfde raadslid bewees zijn aanleg voor het debiteren van nieuwe volkswijsheden met het adagium ‘Twee details zijn samen een hoofdlijn’.

● Hand in de pap

Een gevreesd euvel is uit de bocht vliegende beeldspraak. ‘Het is een mijnenveld vol argusogen’, zei een fractievoorzitter, die daarmee de ernst van het probleem ongewild tot een minimum terugbracht. De verleiding tot nog meer citaten is moeilijk te weerstaan. ‘Lijn 17 is door de bodem van zijn vervoerswaarde heen gezakt’, zei een raadslid. Het is sowieso al moeilijk voorstelbaar dat een tram door eigen bodem zakt, maar hoe in hemelsnaam is de spreker ertoe gekomen het begrip vervoerswaarde voor te stellen als een bodem? In metaforen als deze wordt de beeldspraak op een eigenaardige manier geflankeerd door ambtelijk jargon: ‘Het gaat om zaaikapitaal voor het traject tussen idee en go-besluit.’ Of: ‘Er hangen externe wolken boven het GVB.’ Inderdaad, je kunt het weer maar beter in huis halen.

Beeldspraak is gevaarlijk, en onbegrijpelijkheid ligt dan ook op de loer. Wanneer een wethouder zich laat ontvallen ‘We zitten optisch gezien op twee stoelen’, dan weet ik niet zeker of ik hem begrijp, en die onzekerheid slaat om in radeloosheid bij de volgende uitspraak: ‘De coördinatievelden zijn rijp om te oogsten.’ Van een verregaande onduidelijkheid, maar desondanks niet van schoonheid ontbloot, is deze: ‘Het balletje wordt heen en weer gegooid tot het plaatje rond is.’ Sportkenners moeten maar uitmaken over welk balspel het hier gaat.

In andere gevallen lukt het de lezer of toehoorder na enig nadenken de bedoeling ongeveer te achterhalen, zoals bij de ontboezeming ‘De wethouder is voor de muziek gaan uitlopen en nu is hij het contact met het geluid kwijtgeraakt’ of ‘Je moet hierbij een zo geïntegreerd mogelijke bril opzetten’.

Zulk onnadenkend taalgebruik moet op gezette tijden tot malapropismen leiden. Uitdrukkingen worden geklutst tot een vreemde, nieuwsoortige omelet, als ik me ook eens een metafoor mag veroorloven. ‘We moeten een hand in de pap houden om te voorkomen dat die pap over onze hoofden komt.’ Door het hoofd van het raadslid dat dit zei, spookten twee uitdrukkingen tegelijk: ‘een vinger in de pap houden’ en ‘het groeit ons boven het hoofd’.

‘Biologisch gezien poept een tweede hond niet meer dan een eerste hond’

● Dubbeloppismen

Ook tautologieën zijn niet van de lucht. ‘Het staat verbaal in de stukken’, meent iemand te moeten opmerken. Nog een kleine bloemlezing:

-	We zijn positief met open oog, het leervermogen moet bijgeschoold worden.
-	We zitten fysiek bij elkaar.
-	Het is het begin van een aanzet van een misverstand.
-	Een knelpunt is onvoldoende omkeerbaar.
-	Het is niet tijdsbestendig naar de toekomst toe.
-	De neerwaartse spiraal moet bovenwaarts omgekeerd worden.

De verzameling van Heddema brengt ons zelfs twee dubbele tautologieën:

-	Dit is ad hoc interim tussendoorbeleid.
-	Het is de uiterste minimale bodem van het geheel.

Een andersoortige redundantie vinden we in de volgende gemoeds-uitbarsting: ‘Het is niet zo dat het wel zo is dat er geen kader is’, een zin die logisch gezien makkelijk voor verdere uitbreiding vatbaar is.

De waslijst van retoricale uitspattingen is eindeloos, maar op twee mooie voorbeelden van tegenstrijdigheid wil ik toch de aandacht vestigen. De uitspraak ‘Laten we ons bepalen tot het heden van de nabije toekomst’ laat doorschemeren dat de spreker het heden het liefst het heden zou laten en zo snel mogelijk wenst door te stoten naar de toekomst. Een andere spreker lijkt niet goed te weten wat zij nu precies wil, blijkens de onvergetelijke uitspraak: ‘Laten we even doorgaan, want ik wil ophouden.’

● Vrolijke noot

Ten slotte: een enkele politicus doet een bewuste, soms zelfs verwoede poging tot humor, en dat valt te prijzen in de saaie woestijn van ambtelijk jargon en kromme beeldspraak. Iedere lezer mag natuurlijk zelf uitmaken of hij onderstaande uitspraken geestig wenst te vinden, maar de bedoeling van de spreker was in elk geval te prijzen:

-	Het ligt niet in het kader van ons beleid om tot sardinisering van de passagiers over te gaan.
-	Biologisch gezien poept een tweede hond niet meer dan een eerste hond.