Onze Taal. Jaargang 63

[p. 137]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Roodkoperen

? Mag je roodkoperen in ‘een roodkoperen ketel’ aaneenschrijven en, zo ja, wat is dan het verschil met een ‘rode koperen ketel’?

! In onverbogen vorm (rood in plaats van rode) schrijven we deze woorden aaneen: een roodkoperen ketel. In Van Dale en Koenen vinden we naast roodkoperen nog de volgende vergelijkbare samenstellingen: zwartzijden, witmarmeren, witkatoenen. Dat we hier te maken hebben met samenstellingen en niet met losse woorden, is goed te horen aan de klemtoon. Het eerste deel (de kleurbenaming) draagt in de samenstelling de hoofdklemtoon: een róódkoperen ketel.

De bijvoeglijke naamwoorden kunnen echter ook als afzonderlijke bepalingen bij het zelfstandig naamwoord worden opgevat. In dat geval verbuigen we ook het eerste bijvoeglijk naamwoord: een rode koperen ketel. De bepalingen drukken nu elk afzonderlijk een kenmerk uit van de ketel en krijgen dan ook beide evenveel klemtoon.

Een roodkoperen ketel en een rode koperen ketel betekenen niet precies hetzelfde, al is het verschil gering. Een roodkoperen ketel is een ketel van een bepaald soort koper. Met een rode koperen ketel zeggen we iets over de kleur én het materiaal van de ketel. De koperen ketel kan dan bijvoorbeeld heel goed rood geverfd zijn. Daarom klinkt ‘een groen uitgeslagen roodkoperen ketel’ minder gek dan een ‘rode groen uitgeslagen koperen ketel’.

● Hoe te bezwijken?

? Bezwijk je aan of onder een groot verdriet?

! Als je aan een groot verdriet bezwijkt, dan overleef je het niet. Bezwijken aan betekent ‘sterven’. We zeggen bijvoorbeeld dat grootmoeder aan een hartaanval is bezweken.

Bezwijk je ergens onder, dan hoeft de afloop niet zo dramatisch te zijn. Bezwijken onder (‘niet meer bestand zijn tegen’) betekent dat je als het ware instort onder een zware last. De last die je meezeult, kan zowel figuurlijk als letterlijk zijn: ‘Hij bezweek onder zijn verdriet/onder het gewicht van de koelkast’.

Overigens kun je ook nog met twee andere voorzetsels bezwijken:

-	Hij bezweek voor haar lieve glimlach (= ‘eraan toegeven, ervoor door de knieën gaan’).
-	De verhuizers bezweken bijna van vermoeidheid (= ‘waren niet meer tegen de vermoeidheid opgewassen’).

Met een keuze tussen twee of meer voorzetsels, hangt heel vaak een betekenis- of gebruiksverschil samen. Raadpleeg bij twijfel een goed woordenboek: uit de voorbeelden zijn zulke verschillen meestal wel af te leiden.

● Een geruide kat?

? Bij scrabble maakte ik onlangs van het werkwoord ruien het bijvoeglijk naamwoord geruide: een geruide kat. Ter verdediging van mijn vondst voerde ik ‘de gelaarsde kat’ aan. Maar die kon mijn medespelers niet overtuigen. Helaas wist niemand mij uit te leggen waaróm een geruide kat fout is.

! Van een voltooid deelwoord kunnen we een bijvoeglijk naamwoord maken, maar dan moeten we wel aan bepaalde voorwaarden voldoen. Een controlemiddeltje is dat het voltooid deelwoord op de puntjes moet kunnen staan in ‘X is...’. De volgende voorbeelden zijn welgevormd:

een verkochte kat	-	de kat is verkocht
een geschoren kat	-	de kat is geschoren
een gelaarsde kat	-	de kat is gelaarsd

Maar bij een geruide kat gaat het mis: een kat is niet geruid, ze heeft geruid. En daarom is ook een geruide kat onmogelijk. Net zo onmogelijk als een geslapen of een gemiauwde kat:

*een geslapen kat	-	*de kat is geslapen
*een gemiauwde kat	-	*de kat is gemiauwd

Uw medespelers maakten dus terecht bezwaar tegen uw vondst. Zelfs bij scrabble mag niet alles.

Het of de mavo?

? Welk lidwoord moet ik gebruiken bij afkortingen als havo en mavo? Zelf gebruik ik altijd de, maar dat werd laatst veranderd in het. Ik vond dat bepaald geen verbetering!

! Ook onze voorkeur gaat uit naar de mavo. Daarmee sluiten we aan bij wat algemeen gangbaar is. De meeste taalgebruikers zeggen en schrijven immers ‘hij zit op de mavo’; ‘hij zit op het mavo’ klinkt geforceerd.

En toch blijft een aantal taalgebruikers koppig beweren dat de mavo fout is. Zij wijzen erop dat de o in deze afkorting staat voor onderwijs, een onzijdig woord. In middelbaar algemeen voortgezet onderwijs is onderwijs de kern. Het geslacht van de kern bepaalt het geslacht van het geheel, zo wil de regel. En dus - zo redeneren zij - is alleen het mavo juist.

Een overtuigend verhaal waar nauwelijks iets tegen in te brengen lijkt. Behalve dan dat taal zich nooit helemaal laat vangen in een net van strenge regels. En die ruimte moeten we haar zeker gunnen. Of moeten we voortaan soms naar het wc vragen, omdat die letters voor het watercloset staan?

Bij afkortingen als vwo, vbo of hbo is de o van onderwijs wel bepalend voor het geslacht van het geheel: we spreken over het vo, het vwo, het vbo en het hbo. Waarom onttrekt mavo zich wel aan de regel, en vwo niet? Dat heeft ongetwijfeld te maken met de aard van de afkorting. Doordat mavo uitspreekbaar is als woord, verliezen we sneller uit het oog dat het een afkorting is.