Onze Taal. Jaargang 63

[p. 136]

Afkokers
F. Jansen

Ex-nachtclub

Ex-nachtclub Lee Towers afgebrand luidt de eenkolomskop in De Telegraaf (27-10-93), waarna de eerste zin aanvangt met ‘De voormalige nachtclub van Lee Towers...’ De zin met voormalige is correct, de kop niet. Het voorvoegsel ex- kan alleen op mensen slaan: ex-burgemeester, ex-voorzitter en ex-man zijn goed, ex-woonplaats, ex-beroep en ex-huisdier klinken mal. Het gebruik van ex- is wel verklaarbaar: alleen zo kon de kop tot twee regeltjes beperkt blijven.

Contaminaties

Soms hebben sprekers niet één, maar twee plannetjes om de volgende zin te formuleren. In de loop van de zin stappen ze over van het ene zinsmodel naar het andere. Het gevolg is contaminatie.

Wacht met het ondertekenen van wettelijke papieren eer u iemands eisen hebt gecontroleerd.
(Horoscoop in De Telegraaf 9-7-93)

Aan deze zin ligt duidelijk het volgende model ten grondslag: Wacht met het ondertekenen van wettelijke papieren totdat u iemands eisen hebt gecontroleerd. Maar het voegwoord eer ‘voordat’ vormt het laatste spoor van een heel ander model: Onderteken geen wettelijke papieren eer u iemands eisen hebt gecontroleerd.

Subtieler is de volgende contaminatie, aangetroffen in een scriptie:

Ik ga twee strategieën ‘claimen’ en ‘demonstreren’ vergelijken.

Na het onbepaalde twee strategieën kan alleen een uitbreidende bepaling in de vorm van zelfstandige naamwoorden komen. De modellen waren hier waarschijnlijk: Ik ga de twee strategieën ‘claimen’ en ‘demonstreren’ vergelijken en Ik ga twee strategieën, namelijk ‘claimen’ en ‘demonstreren’, vergelijken.

Een heel ander type contaminatie is:

De encycliek is geschreven ‘vanuit verantwoordelijkheidsbesef voor de grote problemen van de mensheid op dit moment’, aldus de prefect.
(de Volkskrant 6-10-93)

Hier is voor fout. Het zou moeten aansluiten bij verantwoordelijkheid, maar dat lukt niet, omdat verantwoordelijkheid deel uitmaakt van verantwoordelijkheidsbesef. Hoezo?

Nederlandse woorden zitten zo in elkaar dat het laatste stukje altijd het belangrijkste is. Dat blijkt bijvoorbeeld uit achtervoegsels. Het kleine stukje pje maakt het de-woord bloem onzijdig: het bloempje. Een achtervoegsel kan ook de woordsoort veranderen: het zelfstandig naamwoord bloem wordt een bijvoeglijk naamwoord door -ig: bloemig, terwijl dat nooit lukt door iets vóór een woord te plaatsen. Een boterbloem blijft altijd een soort bloem.

Het belang van dat laatste deel blijkt ook uit de wijze waarop we een voorzetselbepaling aan een samenstelling koppelen. Dat lukt alleen als die bepaling te maken heeft met het laatste deel. Een schilderijententoonstelling in Hoorn kan wel, een schilderijententoonstelling van olieverf kan niet. En omdat het een besef van iets is, kan verantwoordelijkheidsbesef voor ook niet.

Continuïteit

In een advertentie uit de zomer van 1993 stond:

Win de Hoffmann-bedrijfsrechercheprijs 1993 met uw baanbrekende innovatie op het gebied van fraudepreventie en/of -onderzoek; hetzij op administratief, organisatorisch of technisch gebied.

Hetzij...of is niet goed. Het gebruik van hetzij schept verplichtingen. Wie met hetzij begint, moet ten minste nog één volgende keer in de zin hetzij gebruiken. Goed was dus geweest: (...)

hetzij op administratief, hetzij op organisatorisch of technisch gebied of (...) hetzij op administratief, hetzij op organisatorisch, hetzij op technisch gebied.

Is of dan geen reeksvormer? Of kan zeker ook reeksvormer zijn, bijvoorbeeld in: We gaan of naar Zandvoort, of naar Castricum. Maar daar is in de advertentie geen sprake van. Daar staat het gewone voegwoord of: op administratief, organisatorisch of technisch gebied’.

Zoek het onderwerp

Een zin uit Trouw van 20-8-93:

Frans Maes overleefde gisteren de kwalificaties niet, net zo min als zijn informant trouwens. Al in training deze week openbaarden zich klachten aan de achillespees van het afzetbeen (...)

Wie trainde hier? Een lezer die een strikte opvatting heeft van de regels voor de Nederlandse zinsbouw, kiest klachten, het onderwerp bij openbaarden. Bij woordgroepen bestaande uit een voorzetsel en een ‘activiteit’-woord als training, zonder lidwoord, moet je als uitvoerder van de handeling het onderwerp van de hoofdzin denken. Maar dan komt er wel onzin te staan.

Andere lezers en de journalist in kwestie zoeken in de voorafgaande zinnen naar een geschikte uitvoerder. Zij vinden er in dit geval twee: Frans Maes en zijn informant. Welke het moet zijn, valt niet met zekerheid op te maken, maar ik gok op Frans Maes. De schrijver heeft in de voorgaande zin op twee manieren duidelijk gemaakt dat die informant bijzaak is: door hem in een bijzin te stoppen en door het signaalwoord trouwens te gebruiken, een aanduider van een doodlopend spoor.