Onze Taal. Jaargang 63

De Spraakmakers
‘Schrijven in het Nederlands is als tennissen met het racket in je linkerhand’
Peter Burger en Jaap de Jong

‘In het begin was ik in Nederland Indisch doof. Al dat geluid - het leek wel ruzie!’ ‘Ik ken geen taal die zo anarchistisch is.’ Een gesprek met drie buitenlanders die in het Nederlands schrijven.

Voor de meeste immigranten is het leren van de taal van hun nieuwe land een bittere noodzaak. Sommigen - en het zijn er steeds meer - doen meer: ze doen het Nederlands eer aan door er artikelen en boeken in te schrijven. Wat voor invloed heeft een vreemde taal op iemands stijl? Is het een beperking of een verrijking? We vroegen het aan een Rus, een Japanse en een Tsjech voor wie het Nederlands middel van bestaan is. Een uitnodiging om vrijmoedig hun mening te geven over de Nederlanders en hun taal, die ze met beide handen aangrepen.

● Ot en Sien

Taal en nationaliteit zijn voor Felix Kaplan geen eenvoudig in te vullen hokjes op een formulier, maar een lang verhaal. Kort samengevat: Kaplan werd geboren in Litouwen; zijn moeder was Russisch, zijn vader joods. Thuis sprak hij Russisch, op straat Litouws. Omdat hij in zijn eerste jaren in Nederland voortdurend bang was het land uitgezet te worden, heeft hij de taal nooit systematisch geleerd. Zijn eerste stukken in Nederland schreef Kaplan voor de NRC en in het Engels. Toen hij overging op het Nederlands, hielp zijn Nederlandse vrouw hem, maar sinds zijn scheiding in 1986 schrijft Kaplan alles direct in het Nederlands. ‘Nu ben ik zo zelfstandig geworden dat ik me een Russische vriendin kan permitteren.’ In Nederland is Kaplan

[p. 132]

zich gaandeweg meer en meer Rus gaan voelen. Enigszins tot zijn eigen verbazing geeft hij Leidse Slavistiek-studenten zelfs les over ‘het volkskarakter van de Russen’.

Kimiko Kawabata is grafisch ontwerpster en werd in 1972 door een Japans bedrijf in Nederland gestationeerd, waar ze onder meer de kleur en vormgeving ontwierp voor een ladyshave. Ze leerde Nederlands met Ot en Sien: woord voor woord gelezen met behulp van een Nederlands-Engels en een Engels-Japans woordenboek (een Nederlands-Japans woordenboek bestaat nog niet). Het tweede Nederlandse boek dat ze las, was de Aulapocket over algemene taalwetenschap van de professoren Dik en Kooij, verplichte kost voor alle talen-studenten. ‘Ot en Sien of Dik en Kooij, dat was een heel groot contrast.’ Les heeft Kawabata nooit gehad, wel hulp van de buren. Kawabata schreef in Japanse kranten en tijdschriften over Europa, leverde bijdragen aan de Volkskrant en Het Parool en werkt momenteel aan een ‘komische grammatica’ van het Nederlands, bestemd voor Japanners.

Vladimír Bína studeerde in Praag literatuur en journalistiek. In Nederland leerde hij in twee maanden vijftienhonderd woorden in een cursus; daarna zocht hij zelf zijn weg in de taal. Hij studeerde sociologie, promoveerde

‘Talen zijn wrede beesten: ze vreten elkaar op’

op een dissertatie over triviaalliteratuur en schreef voor Intermediair en andere bladen, onder andere over cultuur. Sinds hij onderzoekscoördinator is bij WVC, schrijft hij vooral ambtelijke stukken.

Bína vond het niet moeilijk om Nederlands te leren: ‘De Duitse socioloog Ernest Zahn heeft het Nederlands een wild opgegroeide taal genoemd. Er zijn talen waarin woorden een grammaticaal geslacht hebben, en talen waarin ze dat niet hebben. Je kunt je moeilijk een taal voorstellen waarin de woorden wel een geslacht hebben, terwijl niemand dat weet. Maar Nederlanders praten rustig over natuur als hij, terwijl dat volgens het boekje zij moet zijn. Ik ken geen taal die zo anarchistisch is. Voor huis-, tuin- en keukengebruik is het daardoor ook een vrij gemakkelijke taal om te leren.’

● Verplicht Nederlands leren

Kawabata heeft haar eerste vier jaar in Nederland geen woord Nederlands gesproken: nadat ze tot hilariteit van de andere klanten bij de bakker om bloot had gevraagd, zonk de moed haar in de schoenen. Maar ze kon zich wel redden, en voelt daarom niets voor de plannen van minister d'Ancona, die buitenlanders wil verplichten een taalcursus te volgen. Kawabata: ‘Als mensen economisch voor zichzelf kunnen zorgen en niemand tot last zijn, hoef je ze niet te verplichten de taal te leren.’

Bína en Kaplan denken daar anders over: als immigranten komen om te blijven, spreekt het vanzelf dat ze de taal leren. Ze vrezen het ontstaan van getto's en wijzen erop dat de kinderen van immigranten die geen Nederlands leren een achterstand zullen hebben. Bína: ‘Als ik mijn Tsjechische aard had willen behouden, was ik toch niet naar Nederland gegaan?’

Kaplan vindt het aanleren van normen nog belangrijker dan taallessen, en waarschuwt voor de komst van de Russische maffia, die lacht om de lage straffen in Nederland.

Kaplan: ‘Ik vond bij mijn aankomst Nederland een perfect land voor een beginnend immigrant. Je komt, en iedereen is blij met je. Maar de tolerantie is helaas toch betrekkelijk, dat zien de Nederlanders over het hoofd. Iemand heeft eens over de 7-procent-regel geschreven: als 7 procent van de bevolking buitenlander is, beginnen de problemen, ook in Nederland. En ik geloof dat ook.’

Vladimír Bína (1945), socioloog. Vluchtte in 1968 uit Praag naar Nederland. Promoveerde op triviaalliteratuur (Over liefde en avontuur, 1981). Sinds 1988 werkt hij op het Ministerie van WVC als onderzoekscoördinator op het gebied van cultuur.
Felix Kaplan (1946), schrijver, journalist en tenniscoach. Emigreerde via Israël naar Nederland, waar hij sinds 1975 woont. Schreef onder het pseudoniem Kirill Gradov vier romans. Doceert in Leiden Ruslandkunde aan studenten Slavistiek en schrijft reportages voor Vrij Nederland.
Kimiko Kawabata (1946), grafisch ontwerpster en journaliste. Stamt uit een schrijversfamilie. Studeerde in Japan esthetica, in Nederland Japankunde en sociaal-economische geschiedenis. Schreef voor de Volkskrant en Het Parool. Boek: De binnenzijde van Japan (1987).

● Alles tussen ja en nee

Volgens Bína is Nederland in bepaalde opzichten een makkelijk land voor immigranten: ‘Door het gebrek aan omgangsvormen kun je je gedragen zoals je wilt.’ Aan de andere kant ergert het hem nog steeds dat elk winkelmeisje hem tutoyeert. De botte Hollander - het is een veelgehoorde klacht.

Bína vertelt over een landgenoot en collega, de Groningse hoogleraar sociologie Ivan Gadourek. ‘Als zijn promovendi bij hem kwamen met een hoofdstuk van hun proefschrift, zei hij altijd: “Prachtig, uitstekend, ik heb alleen wat kleine opmerkingen.” De promovendus ging dan enthousiast weer de deur uit, en begreep niet dat Gadourek zo hoffelijk mogelijk zware kritiek had gepresenteerd. Hij werd boos als ze er de volgende keer niets mee gedaan hadden.’

Kawabata, afkomstig uit een cultuur die tweeduizend nuances kent tussen ja en nee, heeft moeite met de directheid van Nederlandse conversatie: ze kan vragen niet met een volmondig en hartgrondig ja of nee beantwoorden. ‘Volgens mij is alles ertussenin.’

Hoe praten twee Japanners dan met elkaar? Kawabata: ‘Een oom van me kwam bij mijn vader om te vragen of hij een huis mocht verkopen. Ik zat te koekeloeren, maar er werd niets belangrijks gezegd. Ze zaten sake te drinken en praatten over de tuin, hoe de kersenbloesem bloeide, over de vogels. En uit de instemmende manier waarop mijn vader over de tuin praatte, begreep mijn oom dat het antwoord ja was.

Japans is meer een kijktaal. Dat zit

[p. 133]

ook in het schrift: alle zesduizend karakters zijn plaatjes, ze stellen geen klanken voor. Ook in Japanse communicatie moet je kijken, je leest gezichten en gebaren. Er wordt ook minder gezegd. Toen ik in het begin in Nederland was, werd ik gek van het geluid. Ik was Indisch doof. Al dat geluid - het leek wel ruzie. Nederlanders kunnen niet zwijgen. Dat is ook het probleem van Nederlandse zakenlieden in Japan: ze blijven maar praten en komen daardoor niet terug met een antwoord.’

● Rus-plus

Is het moeilijk om te schrijven in een vreemde taal? Bína: ‘Als je in de ene taal kunt schrijven, kun je dat ook in de andere, denk ik. Maar ik heb het nu over zakelijke teksten, niet over literatuur. In het Tsjechisch bestaan wel zeven achtervoegsels om een verkleinwoord te maken; in het Nederlands kan dat niet. Dat soort dingen is belangrijk voor een schrijver, maar in het dagelijks leven heb je ze niet nodig.’ Bovendien, zegt Bína, gaat hij juist bewuster om met de taal dan veel Nederlanders, omdat het zijn moedertaal niet is: ‘Ik zou nooit een woord als middels gebruiken, omdat dat een lelijk germanisme is.’

v.l.n.r. Bína, Kawabata, Kaplan
foto: Robert Scheers

Kaplan, die romans schrijft onder het pseudoniem Kirill Gradov, gaat wel gebukt onder zijn talige ballingschap. Nederlands is voor hem nog steeds een vreemde taal, waarin de klanken geen associatie hebben - of een ongewenste associatie. Kaplan: ‘Sommige woorden klinken Russen cru in de oren. Goeiemiddag bijvoorbeeld, omdat goei “lul” betekent.’

‘Schrijven in het Nederlands is tennissen met het racket in je linkerhand’, zegt de oud-tenniskampioen van Litouwen. Zijn laatste roman, direct in het Nederlands geschreven, noemt hij ‘de grootste flop van mijn leven’. Hij was zo gefixeerd op de correctheid van de taal, dat hij de ontwikkeling van de personages verwaarloosde. Nu werkt hij in het Russisch aan een boek over zijn echtscheiding. Maar hoe moet je over scheiden schrijven in een taal die geen woorden kent voor kinderbescherming en omgangsregeling?

‘Je bent verankerd in je moedertaal. Als ik Russisch schrijf, ben ik met mijn kennis van het Nederlands een Rus-plus. Maar andersom niet,’ sombert Kaplan.

Kawabata: ‘Jij zoekt de hele tijd de confrontatie, met de taal, met jezelf of met iets anders.’

Kaplan: ‘Nee, Kimiko! De confrontatie zoekt mij!’

Kawabata heeft het nooit moeilijk gevonden om in het Nederlands te schrijven: ‘Redacteuren vinden het niet erg als je fouten maakt met lidwoorden, het gaat om de inhoud. En ik schrijf altijd simpel, ook in het Japans.’ Immigranten zijn juist in het voordeel, zegt Kawabata, door hun afwijkende manier van kijken.

Bína stemt daarmee in: ‘Het gaat, ook in zakelijke teksten, om originaliteit. Je moet iets bijzonders mee te delen hebben. Als immigrant heb je dat al van nature meegekregen: je bent in een ander land opgegroeid, je kent een andere taal, een andere geschiedenis, je hebt andere dingen meegemaakt.’

● Ademnood

Kaplan is nog steeds niet overtuigd van de voordelen van de immigrant: de taal is zijn noodlot. Hij gelooft heilig in de ‘theory of linguistic relativity’ van de taalkundige Whorf: iedere taal legt haar sprekers een andere manier op om naar de wereld te kijken. Een taal is een manier van denken. Een Rus die in het Nederlands schrijft, zegt Kaplan gekweld, moet zich aanpassen aan schaalverkleining. Je verhuist uit een taal die door 300 miljoen mensen gesproken wordt naar een taal van 20 miljoen sprekers. Je komt uit een land dat 150 jaar lang ieder jaar een gebied ter grootte van Nederland erbij veroverde. ‘Kunnen jullie je dat voorstellen?’ Nederland geeft hem een claustrofobisch gevoel. ‘Je moet je hier naar binnen proppen. Ik kan niet ademen.’

Ook spreken vindt Kaplan vaak moeilijk. ‘Ja, vroeger, toen ik nog flink dronk, kon ik in het Nederlands geweldige verhalen vertellen, maar daarna ging ik altijd stotteren. Er zijn dagen dat je vreselijk slecht Nederlands spreekt, en er zijn dagen dat je een ontzettend groot taalgevoel hebt.’

‘Tweetaligheid kan een ziekte zijn. Je kunt er gek van worden’, roept Kaplan. ‘Talen zijn wrede beesten: ze vreten elkaar op. Mijn Russisch wordt aangetast door mijn Nederlands - ik moet oppassen. Soms open ik mijn mond: er is geen taal, ik kan niet praten.’