Onze Taal. Jaargang 63

Het proefschrift van Ad Backus
Nederturks
Peter Burger

‘Babama bir smoes verzinnen yaptik, schoolfeestje var diye.’ Zomaar een zin uit zomaar een gesprek van een paar Turkse meisjes ergens in Nederland: ‘Voor mijn vader hebben we een smoes verzonnen, we zeiden dat er een schoolfeestje was.’ Nederturks? Turklands?

Het taalgebruik van migranten is voor taalkundigen een wetenschappelijk goudmijntje. Aan de Tilburgse KUB studeert zelfs een hele vakgroep, Taal en Minderheden, op tweetaligheid en tweedetaalverwerving. Een van de jonge onderzoekers die hier werken, is Ad Backus (29), die sinds 1991 onderzoekt hoe Turkse jongeren onder elkaar afwisselend Turks en Nederlands gebruiken. En waarom - ze zouden toch onderling ook Turks kunnen spreken? Betekent het dat ze beide talen maar half beheersen?

Backus bestudeert, in vaktermen, codewisseling. De zin waarmee dit stuk begint, komt uit het materiaal dat hij verzamelde door een paar groepjes Turkse jongeren een cassetterecorder mee te geven om hun eigen gesprekken op te nemen.

Backus verdeelt zijn 24 informanten in drie groepen. Recente immigranten - in het onderzoek meisjes van rond de twintig, die twee of drie jaar geleden naar Nederland zijn gekomen om met een Turkse jongen te trouwen - spreken onderling Turks. Ook bij de ‘tussengeneratie’ - met de ouders meeverhuisd toen ze een jaar of acht waren - is het Turks dominant. De Turken die in Nederland geboren zijn, de tweedegeneratie-Turken, spreken ten slotte Turks en Nederlands als moedertaal.

De recente immigranten spreken onder elkaar een Turks dat doorspekt is met Nederlandse woorden als pauze, school en nieuwkomers (de naam van de cursus die ze volgen). Die Nederlandse Fremdkörper vullen vooral gaten in de taal op en worden met Turkse uitgangen aangepast aan de grammatica van de moedertaal:

-	Geldiğimde iki ay nieuwkomers'a gittim.
-	Twee maanden nadat ik aankwam, ging ik naar de nieuwkomers.

[p. 131]

De tussengeneratie kent meer Nederlandse woorden en gebruikt ook Nederlandse woordgroepen. De meeste zinnen zijn nog Turks, maar in hun gesprekken duiken ook volledige Nederlandse zinnen op. Nederlandse werkwoorden worden gebruikt als infinitief met een Turks hulpwerkwoord, yapmak (‘doen’):

-	O diyor ben uitmaken yaptim diyordu kizinan.
-	Hij zegt dat hij het uitgemaakt heeft met dat meisje.
-	Cassetterecorder'nan friettent'e gidelim la!
-	Hé, laten we met de cassetterecorder naar de friettent gaan!

De tweede generatie converseert vloeiend in beide talen. Typisch voor deze groep zijn complete zinnen en bijzinnen in de andere taal:

-	Ama, weet je wat zo komisch was, Birsen bir zamanlar polis olmayi istiyordu weet je, zes jaar geleden of zo, annem demiştiki nasil olur falan yapamasin, ondan sonra...
-	Maar weet je wat zo komisch was, Birsen wilde toen bij de politie, weet je, zes jaar geleden of zo, mijn moeder zei zoiets van ‘hoe kan dat’, en zo, ‘dat kun je niet doen’ en toen...

De Turkse meisjesnaam Birsen in de laatste zin, legt Backus uit, werkt hier als trigger-woord: een woord dat andere woorden in dezelfde taal oproept en ervoor zorgt dat de spreekster overschakelt op het Turks. Nederlandse woorden kunnen ook als trigger werken. Naarmate Turkse jongeren het Nederlands beter beheersen, zullen de losse Nederlandse woorden, die toch al zo veelvuldig voorkomen in hun taalgebruik, steeds vaker hele Nederlandse zinnen en zinsdelen triggeren. Hoe beter je een taal beheerst, hoe groter je voorraad van aan elkaar klevende, kanten-klare stukken van die taal.

Dat tweedegeneratie-Turken voortdurend van taal wisselen, is dus geen teken van verwarring of het maar half beheersen van de taal, maar bewijst juist dat ze beide talen als moedertaal spreken. Afgezien van fouten met lidwoorden (de in plaats van het) hoort Backus geen grammaticale onvolkomenheden in het Nederlands van zijn tweedegeneratie-informanten.

● Expressiemiddel

Het ene woord triggert het andere: zo bezien is codewisseling een onbewust proces. Maar sprekers kunnen ook met opzet overschakelen op een andere taal. Dat bewuste gebruik wil Backus in zijn resterende onderzoekstijd in kaart brengen.

Backus: ‘Je kunt van taal wisselen om ergens de nadruk op te vestigen. Kijk, hier zegt iemand: “...die is gewoon de kötüsü” - de slechtste. Het Turkse woord benadrukt dat. Dat is iets wat sprekers van één taal ook doen, maar die gebruiken er andere middelen voor. Je kunt - bijvoorbeeld als de ander niet reageert - iets herhalen op een andere toon of met andere woorden.’ Wie in een vergadering formele taal (‘Ik ben van mening dat er nadelen kleven aan het voorstel van de vorige spreker’) plotseling afwisselt met informele (‘Dit is een idioot plan!’), maakt volgens Backus ook gebruik van codewisseling.