Onze Taal. Jaargang 63

[p. 111]

Van kaartenbak tot Koenen [4]
Institutionele termen
Theo de Boer - bewerker Koenen handwoordenboek, Groningen

Iemand wil weten waar de afkorting NIPO voor staat. Als hij er al een woordenboek op naslaat, vindt hij als mogelijke oplossing ‘Nederlands Instituut voor de Publieke Opinie’ (of een andere uitleg, afhankelijk van de vraag welk woordenboek hij gebruikt). Wanneer er geen NIPO had gestaan, maar bijvoorbeeld ABN-AMRO, dan hadden maar weinigen het woordenboek erop nageslagen. Veel woordenboekgebruikers weten intuïtief dat NIPO wel in de woordenboeken staat en ABN-AMRO niet. Maar waarom is dat eigenlijk zo?

Geen woordenboekredactie heeft het aangedurfd om voorin te verantwoorden waarom de ene institutionele term wel is opgenomen en de andere niet. Wel zijn er conventies waaraan de meeste lexicografen zich stilzwijgend houden. Zo is er de stelregel: alleen namen van landelijk werkende instellingen worden opgenomen. En een andere: publieke instellingen wel opnemen, private ondernemingen niet. In een tijd waarin op het koningshuis na zo'n beetje alles wordt geprivatiseerd, blijkt die laatste regel echter niet hanteerbaar. Strikte naleving ervan zou betekenen dat de NS in de volgende druk van Koenen geen trefwoord meer mag zijn. De PTT had als commerciële onderneming de 29ste druk niet eens meer mogen halen en de KLM had helemaal allang gevlogen moeten zijn. Toch wed ik dat geen woordenboekredactie ze zal schrappen; die van Koenen zal dat in geen geval doen, evenmin als ze ooit een trefwoord ABN-AMRO zal opnemen. Samengevat: als lexicografen op dit gebied al regels hanteren, dan weten zij die goed geheim te houden. In elk geval spelen ad-hoc-beslissingen een rol.

● Monnikenwerk

Hoeveel institutionele termen een woordenboek opneemt, hangt af van het beleid van de redactie. Een woordenboek annex encyclopedie als Verschueren kan door zijn opzet heel vergaan, terwijl een beknopt woordenboek als Prisma zich aan het andere eind van het spectrum bevindt en bijvoorbeeld behalve het NIPO ook de namen van politieke partijen en vakbonden niet vermeldt. Koenen kiest er, zeker sedert bewerker J.B. Drewes, voor om veel institutionele informatie te geven omdat de redactie denkt dat de mensen deze woorden willen kunnen opzoeken.

Het opnemen van termen uit de institutionele sfeer brengt risico's en daarnaast veel werk met zich mee. Instellingen hebben namelijk de onhebbelijke gewoonte geregeld van naam te veranderen. Een wetswijziging kan vergaande consequenties hebben. Nemen we de voorgenomen afschaffing van de dienstplicht, of preciezer: de opkomstplicht. Natuurlijk moet die gevolgen hebben voor de woordenboekartikelen dienstplicht en opkomstplicht. Maar daarmee zijn we er niet. Want ook bij dienstweigeraar, totaalweigeraar, keuring, beroepsmilitair, groot verlof, nummer (voor zijn nummer opkomen) en dienstplichtig moet er misschien iets veranderd worden. Maar hoe kom je erachter op welke plaatsen je precies moet ingrijpen? De computer kan tegenwoordig helpen zoeken: je tikt een woord in en krijgt op je scherm de plaatsen te zien waar in het woordenboek dat woord voorkomt. Maar je weet niet altijd welke verdere vermeldingen daarmee samenhangen. Alleen al om deze reden is het noodzakelijk dat de bewerker het hele boek woord voor woord doorleest als er een nieuwe druk moet komen.

● Dynamische wereld

Er verandert veel. Een paar voorbeelden. De politieke partij die jarenlang door het leven ging als Socialistiese Partij zag in 1993 het licht van de voorkeurspelling en werd de Socialistische Partij. De veranderingen zijn soms erg subtiel: verschillende woordenboeken (Kramers, Verschueren, Van Dale handwoordenboek NN) vermelden nog D'66, maar die apostrof hoort in de partijnaam al lang niet meer thuis. NZR (Nationale Ziekenhuisraad) werd NZf (Nederlandse Zorgfederatie). Radio- en tv-signalen worden sinds 1 januari 1993 doorgegeven door een nieuwe organisatie, die luistert naar de naam NOZEMA (Nederlandse Omroep Zendermaatschappij). Het lager beroepsonderwijs (lbo) werd voorbereidend beroepsonderwijs (vbo). NOC (Nederlands Olympisch Comité) en NSF (Nederlandse Sportfederatie) werden één organisatie: NOC/NSF. In Den Haag wordt op het moment dat ik dit schrijf nog gesleuteld aan de Algemene Nabestaandenwet (ANW), een nieuwe wet die de Algemene Weduwen- en Wezenwet (AWW) moet gaan vervangen. Dit zal leiden tot nieuwe trefwoorden als ANW en Nabestaandenwet, terwijl bij de bestaande artikelen AWW, pensioen, weduwnaarspensioen en weduwenpensioen (en wie weet waar nog meer?) iets moet veranderen. Nog erger voor de lexicograaf is dat de EG sinds 1 november 1993 (na

[p. 112]

de ratificatie van ‘Maastricht’) als EU (Europese Unie) door het leven gaat. Talloze ingrepen zullen nodig zijn. Eerder al ontstonden de EER (Europese Economische Ruimte, een samenwerkingsverband van de toenmalige EG met de Europese Vrijhandelsassociatie EVA of EFTA) en de NAFTA (North American Free Trade Association). Wat Koenen kende als het BNP (Bruto Nationaal Produkt), blijkt opeens - sinds wanneer? - het bbp (bruto binnenlands produkt) te heten. En ook de invoering in Nederland van een identificatieplicht zal gevolgen moeten hebben. Koenen meldt onder identiteitskaart dat zo'n plicht in België al bestond; in de volgende druk zullen beide artikelen moeten worden aangepast.

● Begrippeninflatie

Een verhaal apart vormen de munteenheden. Die hebben de neiging nogal eens van naam te veranderen. Brazilië spant ongetwijfeld de kroon: sinds 1945 veranderde het de naam van de nationale munt al zestien keer, meestal van cruzado in cruzeiro of omgekeerd, soms ook door toevoeging van een nadere bepaling. Als ik goed ben ingelicht, is het wettige betaalmiddel momenteel de cruzeiro real, maar wanneer u dit leest, kan dat alweer anders zijn.

Het ontstaan van nieuwe staten op de puinhopen van het communisme heeft natuurlijk ook zijn monetaire sporen nagelaten. Van de voormalige Sovjetstaten hanteren er enkele, verenigd in de roebelzone, de oude, vertrouwde roebel nog. Maar wie echt mee wil doen, voert natuurlijk een nieuwe munt in. Sommige nieuwe landen zijn zelfs al aan een tweede munt toe. Hieronder een overzichtje, waarbij ik aanteken dat ik per land alle vormen opsom die ik gedurende twee jaar in kranten heb aangetroffen. Er zitten dus ook munten tussen die alweer zijn afgeschaft of zelfs nooit werden ingevoerd. Om het lexicografische probleem te illustreren geef ik tevens alle vormvarianten:

Armenië:	drams
Azerbeidzjan:	manat
Estland:	kroon
Kazachstan:	tjoemen
Kroatië:	dinar
Letland:	latt/lat, rublis
Litouwen:	talon/talonas, litas
Macedonië:	denar
Oekraïne:	griven/hrivna, karbo vanets/karbovanez
Oezbekistan:	sum, tyiyn
Slovenië:	tolar
Turkmenistan:	manat

Voordat het woordenboek dit alles voor goede munt aanneemt, zal er nog heel wat uitgezocht moeten worden. En dan nog is het een illusie te denken dat je volledig up-to-date kunt zijn. De werkelijkheid is sneller dan de lexicograaf.