Onze Taal. Jaargang 63

[p. 108]

De spellingverandering die niet doorging
Peter Burger

Drie jaar lang werkten negen taalkundigen aan een verbetering van de voorkeurspelling, maar uiteindelijk blijft bijna alles bij het oude. Over de wereldvreemdheid van de commissie, de slappe knieën van de ministers en de wonderoren van de VVD.

De instelling van de jongste Spellingcommissie, in 1990, viel samen met het tienjarig bestaan van de Taalunie.

Dat was een dubbele felicitatie waard, vond de toenmalige voorzitter van het Comité van Ministers, de Vlaming Coens: ‘Een beter verjaardagscadeau had de Taalunie zich niet kunnen wensen.’

De commissie ging een aantal kwesties oplossen waarover al sinds de jaren veertig door andere commissies is vergaderd, zoals die lastige c's en k's en het verschil tussen bessesap en bessenjam. Uitgezwaaid door de Taalunie, de vier ministers en tal van hooggeleerde Taalunie-adviseurs ging de negenkoppige Commissie-Geerts aan de slag.

Pas over een jaar, als de nieuwe editie van het Groene Boekje verschijnt, zullen we alle details van de doorgevoerde wijzigingen kennen, maar in grote lijnen staat de uitkomst wel vast. Na dertig vergaderingen en meer dan vierhonderd besproken stukken verandert er bijna niets. Hoe kan dat? Een reconstructie.

● Wilde jongen

Spellingcommissies zien al dertig jaar hun voorstellen in politieke prullenmanden verdwijnen. Waarom lenen taalkundigen zich toch telkens weer voor dit hondsondankbare werk? Fonetiekspecialist Vincent van Heuven: ‘Ik vond het een wetenschappelijke en technologische uitdaging. Een jaar of twintig geleden ben ik op spelling gepromoveerd, met flink wat geld van regeringswege. Nu kreeg ik de mogelijkheid om die deskundigheid te gebruiken. Dat vond ik voor mezelf en ook tegenover mijn geldschieter van destijds een goed idee.’ Of hij het nog eens zou doen? ‘Absoluut.’

Tijdens vergaderingen konden de discussies hoog oplopen: één keer verlieten de Vlamingen De Schutter en Taeldeman een bijeenkomst omdat ze vonden dat de Nederlanders te veel aan het trema hechtten. Maar fanatisme was de commissie vreemd, zeggen de leden unaniem. De Schutter: ‘Er zat maar één wilde jongen in, en dat was geen Belg - want dat denkt u natuurlijk.’

Waarom moet de spelling eigenlijk veranderen? Spellingconservatief Molewijk beweert graag dat het nut van voorgaande vereenvoudigingen nog nooit is aangetoond. Van Heuven: ‘Inderdaad, maar hoe zou je dat kunnen onderzoeken? Aan de andere kant: sinds 1947 hoef je bijvoorbeeld niet meer uit je hoofd te leren of breede met één of twee e's is, en schoone met één of twee o's. Dat is toch eenvoudiger? Het is demagogie om te zeggen dat veranderingen effectloos zijn.’

De commissie zocht naar de regelmaat in de bestaande spelling en probeerde die met nieuwe regels te vergroten. Het aantal wijzigingen dat elke regel zou teweegbrengen, werd ‘doorgerekend’ met de computer. Anneke Neijt, hoogleraar in Nijmegen: ‘Echt consistent spellen is niet haalbaar, dan zou je de helft van de woorden moeten omspellen. Ik geloof dat wij met onze regels tien procent van de woorden wijzigen, maar de veranderingen zitten vooral in de minder frequente woorden. De gevolgen lopen uiteen van vijf tot vijftien wijzigingen op dertig bladzijden. We hebben ook gekeken naar wat er in onze lievelingsboeken zou veranderen. Ik heb het geteld in de Odyssee, vertaald door De Roy van Zuidewijn: één wijziging per drie bladzijden. Dat vind ik absoluut aanvaardbaar.’

● Onleerbaar

In maart 1993 legde de Spellingcommissie de eerste versie van haar rapport voor aan de Taalunieministers d'Ancona, Ritzen, Weckx en Van den Bossche. Ook de Raad voor de Nederlandse Taal en Letteren (RNTL), een adviesorgaan van de Taalunie, keek naar de voorstellen, en sprak waarschuwende woorden. De regels waren moeilijk te leren, omdat ze de doorsnee-taalgebruiker vragen om vreemde woorden (zoals journalist, dat met de uitheemse klank (d)zj begint) te onderscheiden van bastaardwoorden (zoals gouverneur, dat uitsluitend inheemse klanken bevat); journalist bleef ongewijzigd, gouverneur werd goeverneur.

De tweede versie van het rapport was klaar in september 1993. Nu voorzag ook de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen grote publieke weerstand. De

[p. 109]

RNTL herhaalde haar bezwaren. Op 19 januari van dit jaar zouden de ministers hun standpunt bepalen en de voorstellen bekendmaken. Door een goed getimed lek kon De Standaard echter al op 18 januari de hoogtepunten uit het rapport publiceren. Ginekoloog? Dozis? Teater? De verontwaardiging was algemeen, maar de volgende dag stelde d'Ancona het volk gerust: bijna alles bleef bij het oude. Sindsdien spelen de ministers en de commissie elkaar de zwarte piet toe.

● Paniekreactie

Heeft de golf van negatieve publiciteit na het uitlekken van het rapport het standpunt van de ministers beïnvloed? Nee, zegt de Taalunie: de afwegingen waren al eind 1993 gemaakt. De commissieleden zijn niet overtuigd. Van Heuven: ‘Ik blijf erbij dat het een paniekreactie was van de ministers, vlak voor de verkiezingen.’ De Schutter: ‘De ministers hebben het in hun broek gedaan.’

Ludo Permentier, de journalist van De Standaard die het rapport van de spellingcommissie voortijdig in de openbaarheid bracht: ‘Ik heb het onder andere gepubliceerd omdat er aanwijzingen waren dat de ministers de hele zaak op de lange baan wilden schuiven.’ Meer details wil hij niet geven.

Heeft de commissie haar opdracht slecht uitgevoerd? Wie de instellingsbeschikking uit 1990 erbij neemt, ziet dat daarin inderdaad gemaand wordt rekening te houden met de maatschappelijke aanvaardbaarheid. Maar evenzeer wordt aangedrongen op een consistente spelling van de bastaardwoorden, die als hoofdschuldigen worden aangewezen voor het onleerbare, inconsequente en onlogische imago van de Nederlandse spelling.

Hoe zo'n consistent systeem er zou uitzien, was eigenlijk al bekend. Het rapport van de Werkgroep ad hoc Spelling (1989), voorgezeten door Geerts, bevatte al in een notedop de voorstellen van 1994: ‘vernederlands’ de bastaardwoorden (kultuur, akwarel, eksellent) en laat vreemde woorden ongewijzigd (dus niet: sjofeur, twalet, etwie). De opdrachtgevers van toen, die ook de critici van nu zijn, hebben gekregen waar ze om vroegen.

Aan de andere kant: waarom heeft de commissie zo weinig rekening gehouden met het publiek? Van Heuven: ‘De taalgebruikers weten niet wat ze willen en wat goed voor ze is. Ik ben zo eigenwijs om bij voorbaat mijn vraagtekens te zetten bij dat publieksonderzoek. Ze hebben toen aan mensen willekeurige woorden voorgelegd, omdat het totale pakket nog niet bekend was. Dát zou je moeten voorleggen, met de voor- en de nadelen. Je moet dus zeggen: dit systeem is een duidelijke verbetering voor het onderwijs, maar één op de duizend woorden verandert, en dat ziet er alleen de eerste twee weken gek uit.’

● Media-oorlog

Wereldvreemd, zo noemden veel critici de taalgeleerden van de commissie. Wat de commissieleden in ieder geval onderschat hebben, is de invloed van de publiciteit. Terwijl zij regels ontwierpen en woorden telden, konden spellingconservatieven als G.C. Molewijk en Benno Barnard hen in de media ongestoord afschilderen als dolgedraaide spellingveranderaars.

De commissie heeft de jongste spellingstrijd voor een belangrijk deel verloren in de media, waarin tegenstanders van de voorstellen het hoogste woord voerden. De discussiemiddelen waren niet altijd even fijnzinnig: ‘Veel neerlandici dienen in het water te worden geworpen’ (Benno

De opdrachtgevers van toen, die ook de critici van nu zijn, hebben gekregen waar ze om vroegen

Barnard); ‘irrationele heilsverwachtingen van dweepzieke gekken’ (Rudy Kousbroek); ‘Pleurt op met die commissie’ (Remco Campert).

De meeste commentatoren kenden het rapport niet (dat kon ook niet: de volledige versie ligt pas deze zomer in de winkel). Daardoor ontstonden vertekeningen: zoals odeklonje het sjibbolet was van de spellingstrijd rond 1970, vatte nu sjampanje alle verschrikkingen van de voorstellen samen - maar in werkelijkheid had de commissie champagne juist voorgedragen als uitzondering.

Zowel voor- als tegenstanders van de wijzigingen probeerden hun gelijk te halen met vergelijkingen. De auteur Benno Barnard, die in de opwinding rond de nieuwe voorstellen kon uitgroeien tot een veelgevraagd spellingspecialist, schreef: ‘In wiskunde was ik veruit het domste jongetje van de klas, maar ik heb nog nooit gehoord van een commissie van wiskundigen die een voorstel indiende om de stelling van Pythagoras te vereenvoudigen.’ (NRC 16-12-1993) Nee, allicht niet: een wiskundige stelling berust, in tegenstelling tot spelregels, op meer dan betrekkelijk willekeurige afspraken.

De taalkundige Hans Bennis greep ook naar een vergelijking om Barnard van repliek te dienen, die eraan hecht dat gynaecoloog de Griekse rol in de westerse cultuurgeschiedenis blijft weerspiegelen. ‘Het doet mij denken aan iemand die een Engelse auto koopt en dan wil dat het stuur rechts zit, zodat hij er telkens aan wordt herinnerd dat de auto van Engelse oorsprong is. Dat deze plaats van het stuur in Nederland zeer onhandig is en dat we de plaats van het stuur niet nodig hebben om de oorsprong van de auto te kunnen bepalen, dringt niet tot hem door.’ (NRC 15-2-1994)

Maar ook de argumentatie van de commissieleden was niet altijd even zuiver. Zo betoogden Zuidema en Neijt in de Volkskrant (26-2-1994) dat een consistente spelling het aanzien van het Nederlands zou verhogen (toch is inconsistentie voor het Engels geen belemmering geweest om een wereldtaal te worden) en beter te hanteren is voor computers (maar een spellingchecker kijkt gewoon naar een woordenlijst). Zuidema en Neijt eindigen hun bijdrage met ‘Wat ons betreft kan de discussie beginnen.’

Maar in feite was de discussie toen al gesloten: de polemiek was een achterhoedegevecht. Aan het standpunt

[p. 110]

dat de ministers op 19 januari bekend maakten, is niet meer getornd. Dat bleek op 7 maart in Brussel, toen de ministers formeel verantwoording moesten afleggen aan de Interparlementaire Commissie van de Taalunie (IPC).

● Goed articuleren

Tekenend voor het niveau van de discussie op 7 maart waren de inspanningen van de VVD ten bate van de dubbele s in dorpsstraat. Op een hoorzitting, een week voor de IPC-vergadering, had VVD-kamerlid Te Veldhuis voorzitter Geerts al voorgehouden: ‘Ik ben gewend om te spreken over het stadscentrum. U stelt nu voor om die genitief-s weg te laten. Dat betekent dat ik mijn fonetica moet aanpassen aan de spelling die u voorstelt, terwijl ik als oud-gymnasiast altijd een poging heb gedaan ook in de uitspraak de logica te volgen.’

Geerts: ‘Een van de ambtenaren bleef ook volhouden dat hij in damessandaal twee s'en hoorde. U mag dat tot sint-juttemis fonetisch onderzoeken, maar het is een illusie dat u meer dan één s hoort.’ Op 7 maart kwam Te Veldhuis' partijgenoot Van Boven op de zaak terug. Geerts kon hem nog meer vertellen - hij hoorde die dubbele s wel degelijk: ‘Het is een kwestie van goed articuleren. Maar dat is er door de invloed van de televisie tegenwoordig niet meer bij.’

EEN NIEUW GROEN BOEKJE
Het nieuwe Groene Boekje moet in juni 1995 verschijnen; de wijzigingen worden officieel van kracht in 1997. Regels voor de schrijfwijze van de talloze woorden die in de eerste editie van de spellingbijbel ontbreken, worden opgesteld door de Taaladviescommissie. Maar hoe moet deze - zoveelste - commissie te werk gaan?
De ministers willen de TAC kort houden: ze mag wat fouten verbeteren van het type kopie/fotocopie, en ervoor zorgen dat woorddelen zoals elec-/elek- gelijk gespeld worden. Maar Neijt, die net als Geerts ook lid is van de TAC, wil meer bewegingsvrijheid. Over de vuistregels die de TAC zal hanteren, wordt in juni beslist.

En zo had iedereen zijn stokpaardje. Van Grembergen (Volksunie) pleitte ervoor de bastaardwoorden te vervangen door Nederlandse woorden, dan leverden ze ook geen spellingproblemen meer op. De Afrikaanders hadden het ook gedaan. Hij was, met Maertens (Agalev), Vanleenhove (CVP) en Niessen (PvdA), een van de weinige dwarsliggers: al snel was duidelijk dat het merendeel van de Nederlandse en Vlaamse parlementsleden het standpunt van de ministers onderschreef. De belangrijkste uitkomst van het hele debat: veertig jaar na de eerste publikatie van het Groene Boekje wordt het onderscheid tussen voorkeur- en toegelaten spelling dat daarin geïntroduceerd werd, ongedaan gemaakt.

Een commissie van deskundigen jarenlang laten studeren op een verandering van de bastaardwoorden en vervolgens niets veranderen, is dat niet schandalig? Volgens IPC-voorzitter Aad Nuis (Vrij Nederland, 12-2-1994) niet: ‘Je hebt nu tenminste op een bonafide manier kunnen vaststellen dat het geweldige woede wekt als je het woordbeeld zo aantast.’

● Vlaanderen

Het schrappen van de toegelaten spelling bevestigt slechts een bestaande toestand. Onderwijs en overheid volgen de voorkeurspelling al verplicht, en bijna alle professionele pennevoerders in Nederland uit vrije wil. Zelfs de Socialistiese Partij noemt zich weer gewoon socialistisch. Ook voor wie zich niet aan de voorschriften wil houden, verandert er niets. Middenstanders adverteren al jaren met kado's en kroketten (kado is zelfs geen toegelaten spelling), en ze zullen het blijven doen, ongeacht de wijziging.

Een van de redenen die de ministers in 1990 belangrijk genoeg vonden om er een Spellingcommissie voor in te stellen, bestaat dus nog steeds: dat je de schrijfwijze van bastaardwoorden met geen mogelijkheid kunt voorspellen. Waarom is het destructie, maar produktie? Waarom catacombe, maar katalysator? Retorisch maar pathetisch? Krediet maar crediteur?

In Vlaanderen heeft het verdwijnen van de toegelaten spelling grotere gevolgen. Daar wordt onder meer door de grote dagbladen De Standaard en De Morgen een ‘progressieve’ spelling gehanteerd: als er een keuze is, kiezen zij de meest ‘Nederlandse’ vorm. Dus: konsekwent, kompromis, fantazeren, teorie.

Nu moeten de Vlamingen net zo gaan spellen als bijna alle Nederlanders al doen. Van harte? Volgens Taalunie-medewerker Johan van Hoorde vraagt ook de Vlaamse pers om spellingeenheid en klagen Vlaamse uitgeverijen over de kosten en moeite die het gebrek aan eenheid hun bezorgt.

Doet De Standaard nu echt omwille van de eenheid plotseling afstand van zijn progressieve k's? Ludo Permentier: ‘Als de voorkeurspelling de enig toegelaten schrijfwijze wordt, zullen wij ons daaraan houden. Maar we zullen er wel tot het laatst stukken tegen schrijven.’