Onze Taal. Jaargang 63

[p. 105]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Haakjes en streepjes

? Ik twijfel vaak over de schrijfwijze van woorden waarvan een deel tussen haakjes staat. Bijvoorbeeld: is het nu (basis-)woordenboek, (basis)-woordenboek, (basis)woordenboek of (basis) woordenboek?

! Ga altijd eerst na hoe u het geheel zónder haakjes zou schrijven: betreft het losse woorden of een samenstelling? Zit er een koppelteken in of niet?

Basiswoordenboek is een samenstelling zonder spatie of koppelteken. Als we het eerste deel tussen haakjes zetten, levert dat dus (basis)woordenboek op. Bevat de samenstelling daarentegen een koppelteken, zoals Zuid-Frankrijk, dan valt dat streepje binnen de haakjes: (Zuid-)Frankrijk. Dat is niet zo vreemd als we bedenken dat wat tussen haakjes staat, weglaatbaar is. (Zuid)-Frankrijk is fout omdat -Frankrijk niet bestaat. In OR-(overleg)vergadering staat het koppelteken wel buiten de haakjes: als we overleg weglaten blijft het koppelteken immers noodzakelijk: OR-vergadering.

● Tal-ziekte

? Ik erger mij aan de ‘tal-ziekte’. Steeds vaker hoor en lees ik over een vijftal voorbeelden of een zestal ingrediënten. Vijf en zes zijn toch voldoende?

! Het achtervoegsel -tal heeft de betekenis ‘ongeveer/om en nabij’. Samen met ronde getallen als tien, twintig, dertig, honderd, duizend drukt het uit dat de genoemde hoeveelheid niet precies, maar bij benadering is: een dertigtal personen = ‘ongeveer dertig personen’. Getallen als zevenentwintig verdragen geen achtervoegsel -tal: de betekenis ‘ongeveer’ botst met het precieze karakter van zevenentwintig.

Is een vijftal voorbeelden om die reden ook fout? We twijfelen. Voor ons is er een klein betekenisverschil tussen de volgende twee zinnetjes:

a)	Ik geef nu een vijftal voorbeelden.
b)	Ik geef nu vijf voorbeelden.

Zin a roept - meer dan zin b - volgens ons de gedachte op dat er uit een grotere verzameling willekeurig vijf voorbeelden worden gekozen. Daarin speelt ook het onbepaalde lidwoord een belangrijke rol: het vijftal is veel minder willekeurig dan een vijftal. Als die intuïtie juist is, vervult het achtervoegsel hier dus een (andere) functie. Vreemd blijft wel dat naarmate het getal hoger wordt, het moeilijker is om -tal op deze manier te gebruiken. Wij kunnen gemakkelijk zeggen (en schrijven) een tweetal/drietal/viertal/vijftal/zestal voorbeelden, maar bij een negental voorbeelden lukt dat al minder goed, om over een zevenentwintigtal voorbeelden maar te zwijgen.

Dat -tal tegenwoordig te gemakkelijk wordt gebruikt, bestrijden we overigens niet. Net als u betreuren we dat, omdat het achtervoegsel zo zijn oorspronkelijke betekenis dreigt te verliezen.

● Hetzelfde of dezelfde?

? In het themanummer over de stem (Onze Taal, oktobernummer 1993) viel mijn oog op ‘Geen stem is dezelfde’. Volgens mij moet dezelfde hetzelfde zijn. Heb ik gelijk?

! Ja: het zinnetje is een mooi voorbeeld van hypercorrectie.

Stem is een de-woord. Aanwijzende voornaamwoorden als die, dat, deze, dit, dezelfde en hetzelfde richten zich naar het geslacht van het zelfstandig naamwoord waarnaar ze verwijzen: doordat oor een het-woord is, zeggen en schrijven we dit/dat/hetzelfde oor, en doordat stem een de-woord is, moet het deze/die/dezelfde stem zijn. Op het eerste gezicht lijkt ‘Geen stem is dezelfde’ daarom goed.

Líjkt goed. Want in het voorbeeldzinnetje is dezelfde geen aanwijzend voornaamwoord maar een bijwoord. Het heeft de betekenis ‘eender, gelijk’, net als in bijvoorbeeld ‘Ik wil graag hetzelfde behandeld worden’. In ‘Geen stem is hetzelfde’ is is hetzelfde naamwoordelijk gezegde. Bijwoorden als hetzelfde kunnen optreden als naamwoordelijk deel van zo'n gezegde. Dit is nog beter te zien als we is door bijvoorbeeld klinkt vervangen: ‘Geen stem klinkt hetzelfde’. Bijwoorden passen zich niet aan het geslacht van naamwoorden aan. Ze zijn onveranderlijk. Er is dus niets mis met ‘Geen stem is hetzelfde’.

Ter illustratie van het verschil nog een verhaaltje:

‘De chirurg vroeg haar om uit de honderden neuzen in zijn map een neus aan te wijzen die zij graag wilde hebben. Geen neus is tenslotte hetzelfde. Ze wees er eentje aan. Voor alle zekerheid stelde hij haar een week later nog eens dezelfde vraag. Ze maakte opnieuw haar keus, en ja hoor: de neus was dezelfde [neus als vorige week].’

● Maurice' fiets

? Maurice's fiets? Moet ik bij de tweede naamval van deze naam nu een s, een apostrof of een apostrof + s gebruiken?

! Hoe we ook zochten, Maurice (of Prince, of Clarice...) was niet te vinden tussen de vele voorbeelden in de naslagwerken. De regels natuurlijk wel. Die komen op het volgende neer:

1.	schrijf alleen een apostrof als de eigennaam eindigt op een sis-klank: Max' computer, Ans' zoontje, Mulisch' boeken;
2.	schrijf apostrof + s als aaneenschrijven tot een verkeerde uitspraak leidt: Anna's moeder, Leo's tante;
3.	schrijf de eigennaam en de s aaneen als er geen uitspraakprobleem is: Marks speelgoed, Annekes jas, Pims platen.

Bij merknamen bestaat er wat meer vrijheid. Ook als er geen uitspraakverwarring is, zien we daar vaak de apostrof + s: Verkade's chocola. Daarmee behoudt de merknaam zijn woordbeeld.

Bovenstaande regels hebben duidelijk betrekking op de uitspraak. Op klanken dus, en niet op letters. Ook namen als Prince, Clarice en Maurice eindigen op een sisklank, ook al is dat aan hun spelling niet onmiddellijk te zien. We brengen ze daarom onder bij regel 1 en schrijven dus Maurice' fiets. Met een s of een apostrof + s dreigt namelijk een verkeerde uitspraak: Maurice(')s fiets = [maurisis fiets].