Onze Taal. Jaargang 63

[p. 104]

Afkokers
F. Jansen

Confessioneel

Bisschop Bomers zegt zijn lidmaatschap van het CDA op en motiveert zijn stap in de Volkskrant (6-4-93). Een van de redenen was dat de voorzitter van die partij had gezegd dat het CDA geen christelijke partij was, waarop Lubbers had beweerd dat het CDA juist wel christelijk, maar niet confessioneel zou zijn. Bomers:

Ik heb mij over die uitspraak zeer verbaasd. Dit is namelijk een bewering die volkomen ongerijmd is. Omdat het christendom een van de confessies is (naast andere confessies als jodendom, islam, boeddhisme), moet een christelijke partij volgens een heel eenvoudige maar ijzeren wet van de logica ook een confessionele partij zijn.

Heeft Bomers gelijk? Wel als we de betekenis van confessioneel direct afleiden uit confessie. Maar veel afgeleide woorden krijgen betekenissen erbij die niet direct uit het grondwoord zijn af te leiden. Zo is bakker onmiskenbaar afgeleid van bakken, maar iedereen weet dat we bij de betekenisomschrijving van bakker niet kunnen volstaan met ‘persoon die bakt’, net zo min als schaapachtig ‘als een schaap’ betekent.

Het zou kunnen dat voor het gevoel van Lubbers zoiets met confessioneel gebeurd is. Van Dale geeft voor confessioneel ‘1. een bepaalde geloofsbelijdenis aanhangend: (...) confessionele partij, politieke partij met religieuze uitgangspunten 2. orthodox: de confessionelen (...) in de Nederlands Hervormde kerk zij die sterke nadruk leggen op de binding aan de belijdenis, (pol.) (aanhangers van) de confessionele politieke partijen’.

Bomers heeft gelijk als we alleen de eerste betekenis van confessioneel van toepassing verklaren, en dus houdt zijn redenering steek. Maar als we een woord gebruiken, dringen ook de bijbetekenissen zich op, zoals hier orthodox. En ik kan me voorstellen dat Lubbers dat heeft willen vermijden.

Fundamentalisme

Van Dale geeft bij fundamentalisme de volgende omschrijving: ‘zeer orthodoxe, antiliberale theologische richting met een sterk anti-intellectuele inslag (m.n. in het christendom en de islam, maar ook in de politiek)’. De betekenis van fundamentalistisch is geleidelijk vager geworden, tot een synoniem van ‘reactionair’. Toen in het voorjaar van 1993 de CDA-politicus Hillen opmerkte dat volgens hem veel vrouwen liever huisvrouw zijn dan werkende vrouw, beschuldigde de voorzitter van het CDA-vrouwenberaad haar partijgenoot van fundamentalisme. Blijkens het volgende citaat staat het begrip voor Hofland ook gelijk aan obscurantisme:

(...), maar eerlijk gezegd denk ik dat we in deze hartelijke verwelkoming van de ‘regiolecten’ - dat woord ruikt naar figuurzagen - te maken hebben met de Nederlandse versie van het fundamentalisme, de wereldwijde stroming die ons terug wil brengen naar de middeleeuwen.
(NRC Handelsblad 26-3-93)

Patat-

In het Utrechts Nieuwsblad (12-7-1993) is een voorstander van het vrije wandelen aan het woord:

Vrije wandelaars zijn geen patatrecreanten. (...) Het is een ander slag mensen dan mensen die bijvoorbeeld rond Austerlitz op de uitgezette routes lopen.

Patat- als voorvoegsel met de betekenis ‘slap, niet serieus’ is recent. De voetbalcoach Beenhakker achtte zijn pupillen van de patatgeneratie. En over hun mededemonstranten oordeelden de leden van de ervaren harde kern na de betoging in Den Haag: patatdemonstranten.

Van Dale geeft alleen met een ongeveer gelijke betekenis: patatfooi ‘feestje dat door een boer gegeven wordt als de aardappelen gerooid zijn - (oneig.) feest van niets’.

Congruentie: vorm versus betekenis

Congruentie is de overeenkomst tussen twee vormen in een zin. Bijvoorbeeld tussen onderwerp en werkwoord in hij loopt, zij lopen. In elk van de volgende zinnen gaat het eerst een keer goed en vervolgens een keer fout:

De autochtone bevolking is aan het verouderen en hebben meer zorg nodig.
(De Echo 14-7-93).
Daar was in de eerste plaats de visie op de Duitse oorlogsindustrie, die geacht werd op het punt van ineenstorting te staan als gevolg van de blokkade en die bovendien in Churchills woorden door bombardementen zouden worden ‘verpulverd’.
(NRC Handelsblad 30-10-1993)

Er is nog een overeenkomst tussen de zinnen: in beide zien we eerst de correcte vorm (de bevolking is; de industrie werd) en dan de incorrecte (de bevolking hebben; de industrie zouden). Eerst zien we congruentie naar de vorm, en dan naar de betekenis. Bij bevolking heeft de schrijver immers aan ‘de mensen’ gedacht, bij industrie aan ‘fabrieken’.

Zo gezien leveren de foute zinnen informatie op over de manier waarop we zinnen maken. Om de verbanden tussen de onderdelen van de zin in de gaten te kunnen houden, hebben we een soort boekhouding in ons hoofd nodig. Die boekhouding is voor de woordvormen van buitengewoon korte memorie; de woordbetekenis blijft veel langer hangen.