Onze Taal. Jaargang 63

[p. 86]

Taalsuiwerheid in Afrikaans
D.W. le Roux - direkteur Staatstaaldiens, Pretoria

Morbilli, rubella, meningitis en poliomiëlitis of masels, Duitse masels, breinvliesontsteking en kinderverlamming?
'n Koniese laer, 'n nossel en 'n generator of 'n keëllaer, 'n spuitstuk en 'n ontwikkelaar?
Hy is nie veel van 'n spreker nie of Hy is nie 'n goeie spreker nie?

Afrikaanse purismen
aansitter	starter (auto)
afdreiging	chantage
afrigter	trainer
baas-puntemaker	topscorer
blitsverkoper	bestseller
boedelberedderaar	executeur-testamentair
broekiekouse	panty
bromponie	scooter
deurtrekker	tanga
doelwagter	keeper
drukspyker	punaise
duimry, bedelry	liften
flerrie	flirt, losbol
gemorskos	junkfood
gesellinneklub	escort-service
glanstydskrif	glamourmagazine
glipspeld	paperclip
hofskoen	pump
hortjies	jaloezieën
houvrou	maîtresse
huurmeisje	prostituée
hysbak	lift
klitser	mixer
kontantvloei	cash-flow
kousophouer	jarretel
kroostrooster	babysitter
kruipslag	crawl (zwemmen)
laaikassie	commode
laslappie	patchwork
liggaamsbouer	bodybuilder
lugwaardin	stewardess
lyfkouse	bodystockings
melkskommel	milkshake
mengeldrankie	longdrink, cocktail
mokerhou	smash (tennis)
moltrein	metro
mooimaakgoed	make-up
musiekmaat	walkman
muurbal	squash
ontkleevertoning	striptease
oorpak	overall
oortrektrui	pullover
pasaangeë	pacemaker; ook: gangmaker
persoonlike rekenaar	pc
peuselhappie	borrelhapje, snack
platejoggie	discjockey
pluimbal	badminton
prikkelpop	pin-up-girl
privaatstraler	privé-jet
rimpelstryk	facelift
rolbalbaan	bowlingbaan
rolpuntpen	ballpoint
rookmis	smog
saamryclub	carpooling
saktyd	deadline
sepie	soap-opera
slapband	pocket
snydokter	chirurg
sonkamer	serre
spoggerig	chic, luxe
spyseniering	catering
stokkielekker	lolly
stokperdjie	hobby
stootskraper	bulldozer
stortbad	douche
suigstokkie	lolly
susmiddel	tranquillizer, kalmerend middel
sweetpak	joggingpak
swierbol	playboy, losbol
trompoppie	majorette
uitklophou	knock-out
verbymars	defilé
verhoogmeisie	showgirl, actrice
versoenbaar	compatible
visvingers	vissticks
vlugbalspeler	volleyballer
voëltjie	birdie (golf)
vonkelwyn	champagne, mousserende wijn
vonkprop	bougie
vurkhyser	heftruck
waaksaal	afdeling intensive care
wegspringstreep	startlijn
wenteldroër,	centrifuge,
tuimeldroër	droogtrommel
wipmat	trampoline
wolfluweel	pluche

Uit: Lekkerleeslys, Afrikaans-Nederlandse woordenlijst, door Albert Nothnagel, ambassadeur van Zuid-Afrika in Nederland.

Dit is die tipe keuse waarmee die Afrikaansspreker worstel wanneer hy sy taal ‘korrek’ wil gebruik. (Ek beperk my hier tot Standaardafrikaans.) In sy kontaksituasie met die wêreldtaal Engels as mede as amptelike taal in Suid-Afrika bevind Afrikaans hom deurlopend in 'n stryd om homself te handhaaf, en daar is gedurig 'n spanning tussen die behoudendes aan die een kant en die meer liberales en laat-maar-lopers aan die ander kant. Enersyds word daar wal gegooi teen die opneem van Engelse woorde en konstruksies - die bekende Anglisismeprobleem - en andersyds word die druk van Engels steeds groter, veral ook as gevolg van die invloed van televisie en die rekenaar. Talle Afrikaanssprekers toon dan ook 'n laissez faire-benadering - Engelse woorde word te pas en te onpas gebruik, solank hulle maar net kommunikeer!

Die hoë mate van tweetaligheid onder Afrikaanssprekers speel 'n belangrike rol in hierdie verband. Hulle hoor en gebruik Engels daagliks, en word op dié wyse gekondisioneer in die gebruik van hulle moedertaal - hulle oordeel oor wat reg of aanvaarbaar is in Afrikaans, word aangetas. Hierdie verskynsel is natuurlik nie tot die taal beperk nie, maar is deel van 'n veel breër proses van kulturele assimilasie.

● Anglisismes

Absolute taalsuiwerheid is natuurlik 'n onbereikbare droom, maar tog probeer baie Afrikaanssprekers om alle barbarismes - veral dan Anglisismes - uit die taal te weer. Die vrees bestaan dat Afrikaans besig is om bloot 'n floue afskaduwing van En-

[p. 87]

gels te word, nie net as gevolg van die talle leenwoorde nie, maar ook omdat strukture oorgeneem word (vgl. nie veel van 'n spreker nie hierbo). Gevolglik is daar 'n neiging om enigiets wat na Engels lyk, te verdoem as sou dit dan 'n Anglisisme wees, bv. woorde soos entoesiasme, pedagogies en evaluasie.

Hierdie Anglisismejagters besef egter nie dat 'n woord van Romaanse herkoms nie noodwendig 'n Anglisisme is nie en dat dit heel moontlik reeds eeue gelede in Nederlands bestaan het en langs dié weg Afrikaans ‘geword’ het. Meer as 90 persent van Afrikaans se woordeskat is uit 17de-eeuse Nederlands geërf, en dit sluit baie van die ‘vreemde’ woorde in - woorde van klassieke en Romaanse (meesal Franse) herkoms.

Deur Romaanse vorme uit Afrikaans te weer, sou die taal ernstig verarm word. Daar word dan ook uit die oog verloor dat daar dikwels 'n betekenis- of gebruiksverskil is tussen die Dietse en die Romaanse vorm:

-	onlangse gebeure: resente gesteentes (geologie)
-	die wettigheid van 'n staking: die legitimiteit van die regering
-	die waardevermindering van my motor: die devaluasie of depresiasie van geld
-	werklike griewe: realistiese verwagtinge
-	betreklik min mense: relatiewe posisies

Toe televisie in 1976 in Suid-Afrika ingestel is, is daar nog betreklik algemeen gepraat van beeldradio, maar hierdie mooi beskrywende benaming is feitlik geheel en al verdring deur die internasionale televisie of TV. Vroeër jare se draadloos (van draadlose kommunikasie) moes ook lank reeds die wyk neem voor radio.

Afrikaans Nederlands
afbeen	zonder been; met gebroken been
afknyptydjie	korte pauze
afloer	bespioneren
armholte	oksel
baaibroek	zwembroek
bababroeikas	babycouveuse
bittereinder	volhouder, doorzetter
blinknuut	splinternieuw
bollemakiesie	duikeling, kopje over, salto
breingewas	hersentumor
breinkrag	verstandelijke vermogens
brilraam	montuur
buustelyfie	beha
byderwets	modern
draadsitter	opportunist
droogskoonmaker	stomerij
druppypie	infuus
flaterwater	correctievloeistof
frokkie	onderhemd
gopsenaar	achterbuurtbewoner
gramadoelas	moeilijk bereikbare plaatsen
grondboontje	pinda
gruisklippies	grind
hekwagter	portier
insypelaar	infiltrant
kaaldanseres	stripteasedanseres
kaalperske	nectarine
kafpraatjies	nonsens, bakerpraatjes
kameelperd	giraf
kapokaartappels	puree
kinkeldraai	uitvlucht, excuus
kokkedoor	hoge piet
kopkrappery	hoofdbrekens
kreunsanger	zanger van sentimentele liedjes, smartlappen
krimpvarkie	egel
kulkuns	goochelen
lawaaiwater	sterke drank
loskop	warhoofd
lugdraad	antenne
lusmakertjie	aperitief
matman	worstelaar
naweekplasie	weekendhuisje
onfiks	niet in vorm, conditie
oopte	open plek
oorbrug, boogbrug	viaduct
oorhoeks	schuin, diagonaal
oorskiet(sel)	rest(ant)
opdrifsel	drijfhout
opspraakwekkend	sensationeel
padbuffel, padvark	snelheidsmaniak
padkafee	wegrestaurant
papwiel	lekke band
plofstof	explosieven
pootuit	doodop, bekaf, afgemat
pylreguit	kaarsrecht
ratkas	versnellingsbak
rekkie	elastiekje
rietskraal	mager als een lat
skopfiets	autoped
slimkop	intelligent persoon
soldoedie	vrouwelijke soldaat
spekskiet	overdrijven, leugens vertellen
spitsberaad	topconferentie
spuitvliegtuig	straaljager
stokflou	uitgeput, doodmoe
tranetrekker	sentimentele film, boek
treindrywer	machinist
tweegatjakkals	onbetrouwbaar iemand, janus
uitlander	buitenlander, allochtoon
uitsaaikorporasie	omroeporganisatie
uitsoekbuurt	chique wijk
vatlappie	pannelap
velroom	huidcrème
verkleurmannetje	kameleon; iemand die met alle winden meewaait
verneuk	bedriegen
voet in die wind slaan	hard weglopen
vrotsig	rottig, slecht, waardeloos
vrykamer	logeerkamer
vuisvoos	duf door opgelopen slagen (boksen)
vuurhoutjie	lucifer
waffers	schitterend, geweldig
wangbroekie	kleine hotpants
weggooikind	verschoppeling
winkeltande	kunstgebit

Uit: Lekkerleeslys, Afrikaans-Nederlandse woordenlijst, door Albert Nothnagel, ambassadeur van Zuid-Afrika in Nederland.

● Premie op taalsuiwerheid

Die feit dat Afrikaans uit sowel sy Germaanse as sy Romaanse bronne kan put, is natuurlik 'n groot voordeel. Dit verryk die taal oneindig en maak veel akkurater uiting moontlik. Iemand met ‘puristiese’ neigings kan ver kom met die Germaanse of Dietse vorm, maar vroeër of later sal hy hom vasloop en gedwing word om die Romaanse vorm te gebruik. So het 'n mens 'n keuse tussen die adjektiwiese of byvoeglike gebruik van 'n woord, maar daar is geen gangbare Dietse alternatief vir adjektivering nie.

Op skool word kinders nog lang ritse ‘Anglismes’ geleer wat vermy moet word - of die kinders hulle veel daaraan steur, is egter 'n ander vraag. Enkele voorbeelde:

-	Hy het geval voor die versoeking (geswig)
-	Maak 'n punt daarvan om... (onthou)
-	Die kinders oordoen sport (oordryf)
-	Hy sal nog ver gaan in die lewe (dit nog ver bring)

By die trappe van vergelyking van byvoeglike naamwoorde kom die vorme met meer en mees al hoe meer voor en word die vorme met -er en -ste stadig maar seker verdring: doeltreffender, doeltreffendste; meer/

[p. 88]

mees doeltreffend. Dit geld nie net - soos vroeër - woorde met drie of meer lettergrepe nie. Die 1991-uitgawe van die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls gee by 'n hele aantal tweelettergrepige woorde albei vorme aan, wat dui op 'n verskuiwing vergeleke met die vorige uitgawe (1964):

-	begaafder, begaafste: meer begaaf, mees begaaf
-	kritieser, kritiesste: meer krities, mees krities
-	praktieser, praktiesste: meer prakties, mees prakties
-	verrotter, verrotste: meer verrot, mees verrot

Ook waar net twee dinge vergelyk word, begin die Engelse vorm in mense se taalgebruik insluip: In die mansenkelspel was Stefan Edberg die beter speler.

Afrikaans is natuurlik 'n lewende en dinamiese taal, en wat gister nog 'n verbode Anglisisme was, is vandag heel moontlik algemeen gebruiklike en aanvaarde Standaardafrikaans.

Dit is so dat baie Afrikaanssprekers Nederlanders met 'n tikkie meerderwaardigheid bejeën omdat hulle so baie Engelse woorde klakkeloos oorneem (altans, meer as wat dit in Afrikaans gebeur). Hierdie Afrikaanssprekers is trots op hulle taal en plaas 'n hoë premie op taalsuiwerheid (hoewel hulle nie altyd weet presies wat ‘suiwer taal’ is nie). Afrikanernasionalisme speel ook 'n rol in dié verband. Hierdie strewe na taalsuiwerheid het aan die positiewe kant ook al gelei tot talle pragtige nuutskeppinge, bv. moltrein (Eng. subway); kitskoffie (‘koffiepoeier of -ekstrak waarvan koffie(drank) in 'n kits, gou, maklik berei kan word deur slegs kookwater en (of) (kook)melk daarby te voeg; ook koffie(drank) daarvan berei’ (WAT deel 5, blz. 724); Eng. instant coffee); rekenaar (Eng. computer).

Veral in die wêreld van die wetenskap en die tegnologie is woorde van klassieke herkoms (Grieks en Latyn) baie algemeen en word die verafrikaanste internasionale vorme vry algemeen deur vakkundiges gebruik, en van daar spoel dit dan oor na die taal van die leek. So praat feitlik niemand meer van kinderverlamming nie, maar wel van polio(miëlitis). Op terminologiegebied

Noudat daar sprake is dat Afrikaans sy status as amptelike taal kan verloor, begin mense met nuwe oë na hulle taal kyk

word Afrikaans al lank van owerheidsweë gesteun deur die Nasionale Terminologiediens, en nagenoeg 100 vakwoordeboeke het reeds die lig gesien, sommige ook deur private woordeboekmakers.

● Alternatiewe Afrikaans

Daar is deesdae 'n sterk beweging dat Afrikaans ‘losser’ en ‘gemakliker’ gemaak moet word sodat mense nie bang sal wees om die taal te gebruik nie - ‘kaalvoet-Afrikaans’ moet gebesig word om die taal gebruikersvriendeliker te maak en hom uit sy amptelike keurslyf te kry. Ook die Afrikaanse radiodiens van die SA Uitsaaikorporasie - wat nog altyd probeer het om suiwer standaardtaal te gebruik - het op 1 Oktober vanjaar by hierdie neiging aangesluit en stel hom nou ten doel om alle variëteite van Afrikaans te weerspieël, ook sleng, groeptaal, bendetaal en Kaaps of ‘alternatiewe Afrikaans’.

Die gemengde taal wat deur skoolkinders en studente gebruik word, is tradisioneel 'n bron van wrywing tussen ouers en hulle kinders. Baie van daardie kinders word egter later self taalhandhawers wanneer hulle aan die groepdruk van hulle portuurgroepe ontkom. Noudat daar sprake is dat Afrikaans sy status as amptelike taal kan verloor, begin mense met nuwe oë na hulle taal kyk, en 'n mens kan verwag dat taalhandhawing - wat suiwerheid van taalgebruik insluit - vorentoe dalk groter stukrag sal kry.

Dus - die stryd duur voort!