Onze Taal. Jaargang 63

Communiceren met je handen
E. Greven - neuropsycholoog, Amsterdam

Gebarentaal voor doven staat in de belangstelling. In het najaar van 1993 is de KIJK/Wetenschapweeksprijs toegekend aan het populairwetenschappelijke boek Gebarentaal, de taal van doven in Nederland. Het boek heeft de prijs van 10.000 gulden volgens de jury verdiend ‘omdat het over een actueel onderwerp uit de wetenschap gaat dat op originele wijze wordt behandeld’.

● Geen pantomime

Over gebarentaal bestaan nogal wat misverstanden. Gebarentaal is geen mime, het is geen primitieve taal die je met je vingers spelt, of een of andere geheimzinnige codetaal. Voor een horende lijkt de taal weliswaar op pantomime, maar eigenlijk snap je er niets van. Gebarentaal is een volwaardige, natuurlijke taal die volstrekt vergelijkbaar is met gesproken taal. Je kunt in gebarentaal net zoveel zeggen als in elke andere gesproken taal. Gebarentaal kan variëren van volledig abstracte taal tot beeldende taal, zoals poëzie.

Hoe werkt gebarentaal? Alles speelt zich af in de ‘gebarenruimte’: de ruimte voor, naast en boven je bovenlichaam, in tegenstelling tot mime, waarbij het gehele lichaam en de ruimte eromheen meedoen. Gebaren doe je met je handen en je gezicht (door bijvoorbeeld bij een vraagzin een vragend gezicht te trekken). Een gebaar kent de volgende onderdelen: de handvorm, de plaats van het gebaar in de ‘gebarenruimte’ en de beweging van hoofd en handen. Een voorbeeld: ‘Hij verft de muur’. In gebarentaal wordt dat ‘hij-muur-verven’. Eerst wordt het gebaar ‘hij’ gemaakt, vervolgens het gebaar ‘muur’ en dan ‘verven’. Het type gebaar voor ‘verven’ blijft altijd hetzelfde. Door het gebaar op een andere plaats te laten beginnen in de ‘gebarenruimte’ of door een bepaalde beweging van het gebaar, is er variatie mogelijk. Gebarentaal kent eigen grammaticaregels. Het werkwoord wordt niet vervoegd en komt altijd op de laatste positie van de zin (‘hij-muur-verven’). Het is dus een taal zonder vervoegingen en ook zonder lidwoorden.

De Nederlandse gebarentaal is slechts voor 30% iconisch: je kunt dan ‘raden’ wat het gebaar betekent (zoals bij ‘slapen’, waarbij je de handen op elkaar tegen je wang legt). De andere 70% van de gebaren doet bij horenden geen belletje rinkelen.

● Gebarenafasie

Er bestaat geen standaard-Nederlandse gebarentaal zoals het gesproken Nederlands het ABN kent. Nederlandse gebarentaal kent vijf variëteiten, verdeeld over vijf verschillende regio's. De verschillen tussen deze gebarentalen zijn echter niet groot, zodat een Amsterdamse gebarentaal-spreker zich in Groningen redelijk goed verstaanbaar kan maken. Naast gebarentaal wordt door dove mensen gebruik gemaakt van ‘spraakafzien’ (liplezen). Dit is echter moeilijk te leren, met name voor doofgeborenen, die nooit spraakklanken hebben gehoord. Ook spreken veel mensen binnensmonds en kun je de woorden sus/zus moeilijk onderscheiden. Probeer maar eens het journaal te volgen zonder geluid.

Een andere mogelijkheid is het ‘vingerspellen’. Dat is het spellen van woorden met behulp van het handalfabet. Voor iedere letter uit het alfabet bestaat een gebaar of een type handvorm. ‘Vingerspellen’ wordt ook wel ‘schrijven in de lucht’ genoemd. Een gesprek op deze wijze schiet alleen niet erg op. Met gebarentaal kun je sneller, efficiënter en levendiger communiceren.

De auteurs van het boek Gebarentaal bespreken in het kort het wetenschappelijk onderzoek naar gebarentaal. Tegenwoordig wordt bijna elk aspect van gebarentaal onderzocht, veelal door neurolinguïsten, die zich bezighouden met de relatie tussen hersenen en taal. Onze beide hersenhelften zijn gespecialiseerd voor verschillende functies. De linkerhersenhelft is verantwoordelijk voor taal, de rechterhersenhelft is meer gespecialiseerd voor visueel-ruimtelijke functies. Op het eerste oog komt gebarentaal als een visueel-ruimtelijke bezigheid over (je kijkt elkaar aan en gebaart naar elkaar in de ruimte). Op grond daarvan zou je veronderstellen dat gebarentaal door de rechterhersenhelft verwerkt wordt. Uit onderzoek is echter gebleken dat dit niet het geval is. Gebarentaal wordt door de linkerhersenhelft als een echte taal herkend en verwerkt. Wanneer een doof iemand een beroerte krijgt

[p. 79]

in de linkerhersenhelft kan dat ‘gebarenafasie’ veroorzaken (een onvermogen om gebarentaal te begrijpen of te gebruiken). Zo iemand is vergelijkbaar met een ‘normale’ afasiepatiënt, die na een beroerte in de linkerhersenhelft ook geen taal meer begrijpt of niet meer kan spreken.

Een doof kind maakt zich de taal op dezelfde manier eigen als een horend kind. In een vroege taalfase proberen dove kinderen hun handen uit om te gebaren, net als horende kinderen gaan brabbelen. Nadat een doof kind één gebaar kan maken, volgt er al snel een combinatie van twee tot meer gebaren. Een driejarig kind kan gebarentaal al vrij goed beheersen! Terecht wijzen de auteurs erop dat dit afhankelijk is van het taalaanbod dat een doof kind krijgt. Een doofgeboren kind moet zo vroeg mogelijk gebarentaal geleerd worden, zodat het niet belemmerd wordt in zijn (taal)ontwikkeling.

Gebarentaal, de taal van doven in Nederland geeft een verassend beeld van de dovencultuur. De geschiedenis en de structuur van de Nederlandse gebarentaal worden helder en concreet beschreven. Daarbij zijn de duidelijke illustraties van de gebaren onmisbaar. In de opzet om gebarentaal voor een groot lezerspubliek toegankelijk te maken, is het boek zeker geslaagd.

Liesbeth Koenen, Tony Bloem, Ruud Janssen, Gebarentaal. De taal van doven in Nederland. Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar, 1993, 221 pagina's.