Onze Taal. Jaargang 63

[p. 20]

Spraak in het sociale verkeer
Tom Boves - Heerlen

Veel vaker dan vroeger het geval was, verhuizen we door het hele land (gemiddeld eens per tien jaar). We hebben daardoor veel en relatief vluchtige kennissen. Daarmee hebben ook verschillen in uitspraak een nieuwe rol gekregen in ons dagelijks leven. Onze spraak is steeds meer een medium geworden voor het uitzenden van sociale en psychologische signalen.

Uit de taal, het dialect of het regionaal accent van een spreker kunnen we afleiden waar die spreker vandaan komt: uit Duitsland, Twente, Limburg of Amsterdam. Andere kenmerken van de taalvorm zijn bijvoorbeeld spreektempo, luidheid, toonhoogte en heesheid. Deze factoren bepalen samen de ‘klank’ van een stem, de zogenoemde ‘vocale kenmerken’. Deze kenmerken spelen een rol als we iemand voor het eerst ontmoeten. Ze zijn van invloed op de eerste indruk die iemand maakt. Onderzoek heeft bijvoorbeeld laten zien dat mensen die erg luid spreken of erg langzaam, niet erg slim worden gevonden. En bij het horen van regionale dialecten dringen zich sterke stereotypen aan ons op: de Limbo, de Achterhoeker, enzovoort.

● Sociale boodschappen

Ons accent zegt iets over onze herkomst en over onze sociale status: artsen spreken anders dan vuilnismannen. Tegelijkertijd laten we door middel van vocale kenmerken weten welke houding we tegenover de ander innemen. Een stem klinkt anders als we iemand aardig vinden of ons best doen om vriendelijk te zijn. Via vocale kenmerken brengen we sociale boodschappen tot uitdrukking. Ze zeggen bijvoorbeeld heel eenvoudig: ‘Jou mag ik wel’, of meer ingewikkeld: ‘Ik snap dat je er geen zin in hebt, maar je moet dit voor me doen’. We zenden dit type boodschappen voortdurend uit, maar we zijn ons er maar zelden van bewust dat we ze ook ontvangen en erop reageren. Daardoor leiden ze gemakkelijk tot misverstanden.

Iedereen kan de vocale stemkenmerken van zijn stem veranderen, zij het binnen zekere marges. We kunnen meer of minder plat gaan spreken, luider, of sneller. Door het veranderen van de vocale kenmerken maken we grappen of onderstrepen we juist het serieuze karakter van een gesprek. We weten onbewust hoe belangrijk vocale kenmerken zijn. We spelen ermee en we hanteren ze als strategisch middel om in een gesprek een doel te bereiken. Over deze vorm van strategisch handelen gaat de ‘taalaccommodatietheorie’ van psycholoog Howard Giles.

● Theorie in een notedop

In de taalaccommodatietheorie worden twee psychologische houdingen onderscheiden. In het eerste geval probeert de spreker de ander voor zich in te nemen. Dit wordt het ‘streven naar psychologische integratie’ genoemd. Stel dat u zo'n integratieve houding wilt aannemen tegenover een buurtbewoner bij de bushalte. Gewoner gezegd: u wilt een praatje maken omdat die buurtbewoner er wel interessant uitziet. De theorie voorspelt dat u zult proberen uw vocale kenmerken gelijk te maken aan die van de ander, dat u de taalstrategie ‘convergentie’ kiest.

De tweede houding wordt ‘psychologische dissociatie’ genoemd, en is het tegengestelde van integratie. Stel dat de buurtbewoner bij de bushalte stinkt. Als hij wat tegen u zegt, dan zult u trachten hem op afstand te houden. Dat doet u meestal niet door botweg te zeggen ‘U stinkt’, maar door heel tactisch de verschillen in vocale kenmerken te vergroten. Deze taalstrategie heet ‘divergentie’. Volgens de theorie gebruiken sprekers convergentie en divergentie als middel om een doel te bereiken, om een bepaald beeld van zichzelf over te brengen. Je vocale kenmerken bepalen immers mede wat anderen van je denken.

● Taalaccommodatie

Het is de vraag of convergentie en divergentie altijd optreden. Nemen mensen in alle typen gesprekken vocale kenmerken van elkaar over, bijvoorbeeld ook als ze ruzie maken? En wat is de invloed van de status van gesprekspartners? Wie zelf een belangrijke baan heeft, zal misschien niet snel de taal overnemen van een ondergeschikte. Maar andersom nemen die ondergeschikten misschien wel eerder kenmerken over van de mensen met een hoge ‘status’.

Deze en andere vragen kwamen aan de orde in een onderzoek waarvan de resultaten vorig jaar werden gepubliceerd. In dat onderzoek werden twee typen gesprekken vergeleken. De deelnemers aan het eerste, coöperatieve type moesten met

[p. 21]

elkaar samenwerken. In het tweede, competitieve type moesten de deelnemers elkaar beconcurreren. Aan de conversaties namen steeds twee mensen deel: mannelijke scholieren van zestien tot twintig jaar. Eén daarvan was een ‘expert’. Deze had een hoge status in vergelijking met de ander. In totaal werden dertig gesprekken opgenomen op band, vijftien coöperatieve en vijftien competitieve. Diverse aspecten van deze gesprekken werden onder de loep genomen.

● Halfzachte g

De analyses van de bandopnames laten zien dat convergentie meer voorkomt in coöperatieve gesprekken dan in competitieve. De aanname dat samenwerking en convergentie samengaan, vond dus enige steun in het onderzoek. Convergentie treedt bijvoorbeeld op ten aanzien van de woordkeuze. Om een bepaalde ruitvormige figuur aan te duiden, kunnen we verschillende woorden gebruiken zoals: wybertje, parallellogram, dropfiguur, ruit of trapezium. Gesprekspartners kiezen in de loop van het gesprek voor een van die woorden. Dat kan dan bijvoorbeeld zo gaan:

-	Heb je dat wybertje al gebruikt, die dropfiguur bedoel ik?
-	Je bedoelt het parallellogram?
-	Ja die bedoel ik.
-	Nee nog niet.
-	Nou, dan moet je het parallellogram links boven leggen...

De sprekers maken een afspraak over het woord dat ze ter aanduiding van deze figuur zullen gebruiken.

Convergentie treedt ook op in de uitspraak van afzonderlijke spraakklanken, bijvoorbeeld in de uitspraak van de g. Sommige deelnemers aan het experiment gebruiken gewoonlijk een schraperige harde g (die overigens in bijna heel Europa erg negatieve indrukken oproept). Andere deelnemers hebben een zachte g. Maar wanneer een spreker van de harde g een gesprek voert met een gebruiker van de zachte, dan wijken ze beiden nu en dan van hun gewoonte af. Naast de klank van eigen voorkeur gebruiken ze een enkele keer ook de andere, waartegen ze soms een sterke afkeer voelen.

In een enkel opzicht komt convergentie ook voor in competitieve gesprekken: bij interruptiegedrag. Als een van de deelnemers de neiging heeft de ander vaak in de rede te vallen, dan laat dat de gesprekspartner niet onberoerd. Deze gaat op zijn beurt ertoe over de ander eens flink te onderbreken. In de coöperatieve gesprekken duidt dit - vreemd genoeg - op samenwerking. De gesprekspartners proberen enthousiast zo snel mogelijk veel informatie over te dragen. De interrupties in de competitieve gesprekken hebben een andere betekenis. Ze duiden erop dat de deelnemers proberen de ander af te troeven. In beide gevallen lokken interrupties van de ene spreker nieuwe interrupties van de andere uit.

● In de praktijk

In het onderzoek kwamen resultaten aan het licht die niet kloppen met de verwachtingen. Op grond van de taalaccommodatietheorie werd verwacht dat de spraak van de deelnemers aan een gesprek meer op elkaar gaat lijken naarmate het gesprek langer duurt. Hoe langer het gesprek duurt, hoe meer tijd er is om verschillen op te sporen en die vervolgens te reduceren. Uit het onderzoek bleek juist het tegengestelde. Convergentie doet zich het sterkst voor aan het begin van een gesprek. Eigenlijk is dat ook niet zo vreemd. Convergentie is immers een middel om integratie uit te drukken. Als we aan het begin van een gesprek al duidelijk hebben gesignaleerd dat we willen samenwerken, dan is dat klaar. Het aanpassen kost moeite, en we hoeven er niet het hele gesprek mee door te gaan. Is de boodschap eenmaal aangekomen, dan is een signaaltje ruim voldoende om de relatie te onderhouden.

Uit het onderzoek bleek dat aanpassing niet tegelijk voorkomt voor alle vocale kenmerken. Als u probeert in alle opzichten op een gesprekspartner te lijken, dan zou u deze moeten naäpen. Deze totale convergentie zal echter een averechts resultaat hebben. Daarom moeten we voortdurend keuzes maken, en nu eens dit, dan weer dat kenmerk aanpassen.

De keuze voor de ene taal boven de andere is een sterk middel om gevoelens van gemeenschapszin of verbondenheid te signaleren. Het is geen toeval dat onze regionale dialecten nog steeds bestaan! Spraak kan dezelfde functie vervullen. Let bijvoorbeeld eens op de stem van een baas wanneer die vraagt of een medewerker niet nog wat overwerk wil doen!

De principes van taalaccommodatie kunnen van belang zijn voor iedereen die door zijn of haar beroep vaak in aanraking komt met onbekenden. Te denken valt aan mensen in vertegenwoordigende functies, aan verplegend personeel in ziekenhuizen, aan artsen of advocaten. Aandacht voor vocale kenmerken in hun praktijk kan helpen stroeve conversaties op gang te krijgen.