Onze Taal. Jaargang 63

[p. 18]

Uitspraak in de Woordenlijst
Van grijs naar groen [3]
Marianne Overspel

In de serie ‘Van grijs naar groen’ doen leden van de Spellingcommissie verslag van de voorbereidingen voor het nieuwe Groene Boekje, dat in gedrukte en elektronische vorm zal verschijnen. Ditmaal over de motieven voor het opnemen van de uitspraak, en de problemen bij de weergave daarvan.

Het elektronische bestand dat de basis is van zowel de gedrukte als de elektronische versie van het nieuwe Groene Boekje, gaat ook informatie over de uitspraak bevatten. Die is nodig omdat dit bestand gebruikt zal worden bij het voorbereiden van eventuele spellingwijzigingen. Immers, alleen als we weten dat de oe in foerage en de oû in ragoût dezelfde oe-klank weergeven, kunnen we er één spelwijze voor voorstellen. Het Groene Boekje zelf wordt niet gebruikt bij het voorbereiden van spellingwijzigingen. Toch menen we dat het de moeite waard is om de uitspraak in de elektronische versie op te nemen. In de gedrukte versie is er helaas geen ruimte voor.

Uitspraaknotatie voor de Woordenlijst
Klank	Spelling	Uitspraak
aa	maat, maai, trema	m aa t, t r ee-m aa
a	mat, hai, detail	m a t, d ee-t aj
ee	lees, leeuw, methode	l ee s, m ee-t oo-d e
e	pet, ång-ström	p e t, e ng-s t r eu m
e	de, lelijk	d e, l ee-l e k
eu	deuk, ång-ström	d eu k, e ng-s t r eu m
ie	liep, kieuw, systeem	l ie p, s ie-s t ee m
i	pit, symbool	p i t, s i m-b oo l
oo	rood, hooi, methode	r oo t, m ee-t oo-de
o	rot, hoi, goh	r o t, g o
oe	boek, roeit, douche	b oe k, d oe sj
uu	fuut, duw, succes	f uu t, s uu k-s e s
u	put, löss	p u t, l u s
au	rauw, koud	r au, k au t
ei	mei, rijk	m ei, r ei k
ui	huis, therapeut	h ui s, t ee-r aa-p ui t
íé	analyse	aa-n aa-l íé-z e
óé	rouge	r óé-zj e
úú	centrifuge	s e n-t r ie-f úú-zj e
àà	pass	p àà s
èè	serre	s èè-r e
èù	freule	f r èù-l e
òò	roze	r òò-z e
ã	restaurant	r e s-t oo-r ã
ẽ	mannequin	m a-n e-k ẽ
õ	plafond	p l aa-f õ
ũ	parfum	p a r-f ũ
p	pas, club	p a s, k l u p
b	bal, tobbe	b a l, t o-b e
t	tak, hond	t a k, h o n t
d	das, boeddha	d a s, b oe-d aa
k	kas, pocket	k a s, p o-k e t
gh	spaghetti, goal	s p aa-gh e-t ie, gh oo l
ch	lach, weg	l a ch, w e ch
g	ego, wegge	ee-g o, w e-g e
f	fok, affuit	f o k, a-f ui t
v	veel	v ee l
s	sok, cent	s o k, s e n t
z	zee, mazzel	z ee, m a-z e l
sj	chef	sj e f
zj	journaal	zj oe r-n aa l
m	maart, lemma	m aa r t, l e-m aa
n	nacht, Anna	n a ch t, a-n aa
nj	franje, signaal	f r a-nj e, s i-nj aa l
ng	bang	b a ng
r	rijk, herrie	r ei k, h e-r ie
l	loop, malle	l oo p, m a-l e
j	ja, vieux	j aa, vj eu
w	water, bourgeois	w aa-t e r, b oe r-zj w a
h	hand	h a n t

● Nut van de uitspraak

De eerste reden om de uitspraak op te nemen, is dat er geen een-op-een-relatie tussen letters en klanken bestaat. Het belangrijkste principe van de spelling is weliswaar de regel van de (beschaafde) uitspraak, maar spelling geeft niet altijd precies die uitspraak weer. Dit komt door het effect van andere spellingprincipes, bijvoorbeeld het etymologische principe. Woorden waarbij de spelling om die reden niet overeenkomt met de huidige uitspraak, zijn bijvoorbeeld kwalijk en depot. Door in het bestand de uitspraak op te nemen kan men snel zien waar spelling en uitspraak verschillen.

De uitspraak van een woord kan ook afhankelijk van bijvoorbeeld spreektempo of -stijl variëren zonder dat dat invloed heeft op de spelling. Neem bijvoorbeeld het woord analist. De eerste a wordt meestal als een korte [a] uitgesproken. Men zou dan ook verdubbeling van de n verwachten, maar we spellen het woord niet als annalist. Dit komt doordat de a eigenlijk een lange aa weergeeft, die soms verkort kan worden. De klankrepresentatie van de woorden annuleer, waarin de letter n wel verdubbeld wordt, en analist ziet er dan als volgt uit (waarbij dubbele en enkele klinkers de lengte aangeven): [aa-naa-list] en [a-nuu-leer]. Zo wordt duidelijk waarom de beide woorden verschillend gespeld worden.

In de tweede plaats maakt het opnemen van de uitspraak het mogelijk om in de lijst woorden op uitspraak te zoeken. Dit kan handig zijn voor vreemde woorden of bastaardwoorden waarvan men de schrijfwijze niet (precies) kent.

In de derde plaats kan de uitspraak in plaats van de betekenis gebruikt worden om gelijkgespelde maar niet gelijkluidende woorden te onderscheiden. Zo is voornaam de schrijfwijze voor voor'naam (‘gedistingeerd’) en ‘voornaam (‘doopnaam’).

Ten slotte is de uitspraak handig voor eventuele buitenlandse gebruikers van de Woordenlijst, vooral wanneer niet alleen een transcriptie van de uitspraak gegeven wordt, maar de uitspraak ook werkelijk hoorbaar gemaakt wordt. Waarschijnlijk is dat in de elektronische versie van het Groene Boekje mogelijk.

Helaas is er nog geen goed uitspraakwoordenboek of gegevensbestand met een standaarduitspraak voor het Nederlands. De Taalunie overweegt om een uitspraakwoordenboek te maken dat als autoriteit kan gelden, maar het is onwaarschijnlijk dat dit woordenboek zo snel voltooid zal worden dat wij van de gegevens gebruik kunnen maken voor de Woordenlijst. Daarom moeten we op sommige punten zelf beslissingen nemen. Enkele voorbeelden daarvan zijn: de notatie van de uitspraak, de uitspraakvariatie tussen verschillende sprekers, en de stijlafhankelijke variatie in uitspraak van dezelfde spreker.

● Eigen notatie

Voor de Nederlandse taal ontbreekt een notatie die leesbaar is en toch niet dubbelzinnig. De spelling zelf is bijvoorbeeld wel makkelijk leesbaar, maar niet ‘eenduidig’: in het woord merelnest geeft de letter e driemaal een verschillende uitspraak weer. Er zijn systemen die dubbelzinnigheid vermijden, bijvoorbeeld het alfabet van

[p. 19]

de International Phonetic Association, maar die zijn juist weer lastig te lezen. Daarom hebben we zelf een notatie ontworpen die uitgaat van de spelling van het Nederlands, aangevuld met enkele extra afspraken. Het resultaat staat in de lijst bij dit artikel. In deze lijst moet de uitspraak bij elk woord worden gezien als een uitspraakmogelijkheid, dus niet als de enige juiste uitspraak.

In de notatie is gebruik gemaakt van Nederlandse letters, lettercombinaties (ten hoogste twee letters per klank), accenten en andere symbolen (het afbreekstreepje) en spellingconventies (het verdubbelen van klinkers om lange klinkers aan te geven). Accenten worden gebruikt voor verlenging van klanken zoals in [aa-naa-líé-z_e], en om de vreemde klanken [èè], [èù] en [òò] aan te geven in woorden als serre, freule en rose. Daarnaast moest een beroep worden gedaan op minder gebruikelijke tekens zoals de tilde, en op grafische middelen (het onderstrepen van de beklemtoonde lettergreep en het verkleinen van de e die een sjwa weergeeft). Merelnest wordt in dit systeem bijvoorbeeld geschreven als [mee-r_el-nest]. Wij vermoeden dat deze notatie erg makkelijk leesbaar is, maar wellicht valt er nog het een en ander aan te verbeteren. Zo kunnen er varianten van de notatie gemaakt worden die geschikt zijn voor buitenlandse gebruikers. Doordat de notatie uitgaat van de Nederlandse, taalspecifieke spellingconventies, is deze nu voor hen niet altijd duidelijk. De letters j en v geven bijvoorbeeld in het Spaans andere klanken weer, en combinaties als uu, ui en eu komen in het Engels niet voor.

● Stijl en regio

Het notatievraagstuk lijkt dus wel oplosbaar. Lastiger is de vraag wat we moeten doen met uitspraakvariatie. De uitspraak van een woord kan bij dezelfde spreker variëren, soms afhankelijk van bijvoorbeeld spreektempo en spreekstijl. Dit is het gevolg van de werking van stijlafhankelijke klankregels, waarvan we het effect alleen weergeven als er meer dan één uitspraak mogelijk is. Zo geven we de uitspraak van het woord blijven weer als [blei-v_e(n)], waaruit blijkt dat de n niet uitgesproken hoeft te worden, en van het woord asiel als ‘[aa-ziel] of [a-ziel]’, waaruit blijkt dat de eerste klinker lang of kort kan zijn. Bij regels die niet automatisch worden toegepast, kan het achterwege laten van het effect van klankregels wel een verkeerde uitspraak suggereren, bijvoorbeeld [kast-j_e] in plaats van [ka-sj_e] voor kastje, en daarom wordt het effect van dergelijke regels wel weergegeven.

Ten slotte is er de vraag wat te doen met uitspraakverschillen die sprekerafhankelijk of regionaal bepaald zijn, bijvoorbeeld [tee-raa-peut] of [tee-raa-puit] voor therapeut, of [mart] of [markt] voor markt, en verschillen in uitspraak van vreemde woorden. In deze gevallen zullen we proberen alle uitspraakvarianten op te nemen.

Het blijkt dat er nogal wat haken en ogen zitten aan het weergeven van de uitspraak. We zijn dan ook benieuwd of lezers prijs stellen op dit type informatie, en of de door ons voorgestelde oplossingen van bovengenoemde problemen acceptabel zijn. Graag ontvangen we hierover reacties en suggesties.