Onze Taal. Jaargang 63

Letterlijk en figuurlijk letterlijk genomen
Marcel Lemmens - docent Opleiding Tolk-Vertaler, Rijkshogeschool Maastricht

1	De Mercedes S-Klasse is de kampioen zwaargewicht, zowel letterlijk als figuurlijk. Figuurlijk omdat de kampioen zwaargewicht absoluut de beste is, letterlijk omdat hij veel gewicht in de schaal legt. (De Autogids, 13-2-92)
2	Het verbijsterende, maar waar gebeurde verhaal over de Amerikaanse Betty die in Iran letterlijk de gevangene van haar islamitische echtgenoot en zijn fanatieke, sji'itische familie wordt. (Beschrijving van In een Sluier gevangen in een gids van boekenclub ECI (4de kwartaal 1992))

Het is duidelijk dat zwaargewicht in 1 twee betekenissen heeft. Het woord verwijst zowel naar het hoge gewicht van de Duitse auto als naar de kwaliteit. Je kunt je weliswaar afvragen of de uitleg in de tweede zin van dit voorbeeld niet overbodig is en de interpretatie van letterlijk en figuurlijk aan de lezer overgelaten had kunnen worden, maar het gebruik klopt. Hetzelfde geldt voor 2. De toevoeging van letterlijk is hier zeer functioneel, omdat zo voorkomen wordt dat de lezer ‘gevangene van haar islamitische echtgenoot’ opvat in de meest voor de hand liggende betekenis: de figuurlijke. Het gebruik van de combinatie letterlijk en figuurlijk en de afzonderlijke woorden letterlijk en figuurlijk is nuttig als de kans bestaat dat er óf een betekenis gemist wordt óf een onduidelijkheid ontstaat. In voorbeeld 3 en 4 werkt de toevoeging van letterlijk zeer verhelderend, omdat vijf minuten voor twaalf en instorten heel goed een figuurlijke betekenis zouden kunnen hebben.

3	DT 64 was dus DDR-radio. Op de laatste dag van dit jaar moet de nog steeds populaire zender om precies nul uur uit de lucht - op grond van artikel 36 van het verenigingsverdrag tussen beide Duitslanden. Of er zou bijna letterlijk vijf minuten voor twaalf nog een oplossing moeten komen. (de Volkskrant, 14-12-91)
4	De stad Leipzig staat op instorten, letterlijk. (NOS-Laat, 25-3-91)

● Gewoon versterking?

Uit twee artikelen in Onze Taal blijkt dat letterlijk en letterlijk en figuurlijk ook op andere manieren gebruikt worden. Prof. Verkuyl schrijft in het januarinummer van 1991 dat letterlijk tevens gebruikt kan worden om de aandacht te vestigen op een woordvorm. Hij haalt het volgende voorbeeld aan: ‘Zondagavond zal op Eelde een Boeing landen die letterlijk geen bemanning aan boord heeft. Het toestel wordt namelijk gevlogen door twee vrouwelijke piloten.’

Hier wordt gespeeld met het woord bemanning. Verkuyl zegt dat het niet

[p. 17]

goed mogelijk is bemanning te cursiveren, en daarom is letterlijk gebruikt. Je kunt je afvragen of er niet andere mogelijkheden waren geweest om het vreemde van bemanning te benadrukken, zoals aanhalingstekens.

In nummer 7/8 1992 van Onze Taal schrijft Hans Heestermans: ‘Ik weet niet of ik het me verbeeld, maar ik denk dat de verbinding letterlijk en figuurlijk langzaam maar zeker van betekenis aan het veranderen is. Vroeger werd ze alleen gebruikt om aan te geven dat iets letterlijk én figuurlijk zo was: “je staat letterlijk en figuurlijk in je hemd!” Maar de laatste tijd krijgt de combinatie steeds meer de functie van een versterkend bijwoord met de betekenis “volstrekt”: “dat is letterlijk en figuurlijk gelogen”; “je bent letterlijk en figuurlijk geschift”. Waarschijnlijk wordt letterlijk en figuurlijk gezien als een versterking van letterlijk, dat zelf al “volstrekt” betekent: “daar is letterlijk niets mee te beginnen”; “hij is letterlijk geruïneerd”.’

● Moeilijk voorstelbaar

Uit de voorbeelden die ik in een beperkte periode verzameld heb, blijkt inderdaad dat er iets aan de hand is. Zoals altijd is het de vraag of de betekenis van letterlijk en figuurlijk en letterlijk werkelijk aan het veranderen is, of dat het slechts om afwijkend taalgebruik van enkelen gaat. Bekijk de volgende voorbeelden eens en oordeel zelf:

5	Drie weken hadden ze om ‘iets’ van dat grote Canada te zien en dat zou genoeg geweest zijn, ware het niet dat de verre familie wilde dat ze zich ten minste zouden reppen naar Fredericton, Toronto en Calgary. Een moordvoorstel, letterlijk en figuurlijk, kijk maar op de kaart. (Vakantiekrant van een Maastrichts reisbureau)
6	[een speler van Vitesse] wordt letterlijk en figuurlijk een voetje dwars gezet door Jan Wouters. (Jack van Gelder in Langs de Lijn, 16-6-91)

Het letterlijke aan het moordvoorstel in 5 ontgaat mij volledig en wie Jan Wouters kent, weet dat hij tegenspelers meer dan een klein ‘voetje’ dwars zal zetten. We hebben hier mijns inziens te maken met flauwigheden van de schrijver of spreker. Meer van dit soort vergezochte woordspelingen vinden we in 7 en 8:

7	Kortom, dit Afrikafestival, vlak over de grens, is voor iedereen interessant die letterlijk en figuurlijk zijn horizon wil verruimen. (Folder Afrikafestival Maastricht, september 1991)
8	Zondag 7 april is het weer letterlijk en figuurlijk verzamelen geblazen voor de verwoede verzamelaar van postzegels, munten, lucifermerken, en noem maar op. (De Geulbode, 3-4-91)

Als je je horizon ook letterlijk wilt verruimen, dan kun je beter naar de kust gaan dan naar een festival in Maastricht. In 8 zit inderdaad een dubbele betekenis in het werkwoord verzamelen, maar niet in het is verzamelen geblazen.

Soms is helemaal niet duidelijk waarom iemand letterlijk en figuurlijk gebruikt:

9	Vroeger zag je letterlijk en figuurlijk melk in de fabriek stromen, tegenwoordig is dat niet meer. (Documentaire Niets voor de eeuwigheid, 13-3-92)
10	Larsson, die wel bereid is zijn gewicht letterlijk en figuurlijk in de strijd te gooien... (Studio Sport, 14-6-92)

In 9 is het moeilijk te bepalen hoe melk figuurlijk door de fabriek stroomt. En ook in 10 is het gebruik van figuurlijk vreemd, omdat de speler naar wie verwezen wordt weliswaar groot en zwaar is, maar niet echt zeer belangrijk of van grote kwaliteit. Hoewel er in deze twee voorbeelden geen sprake is van de betekenis ‘volstrekt’, sluiten ze toch enigszins aan bij de constatering van Heestermans dat letterlijk en figuurlijk gezien kan worden als een versterking van letterlijk.

● Alleen letterlijk

Ten slotte nog een vijftal typische voorbeelden met alleen letterlijk:

11	letterlijk avant-la-lettre (schrijver A. den Doolaard, 10-5-91)
12	... daarbij gingen letterlijk miljoenen om. (NOS-Journaal, 9-4-91)
13	... ze sterft vrijwel letterlijk aan liefdesverdriet. (Presentator Cees van Ede van Cinema 3, 15-3-91)
14	Doordat het programma [van de Grass Court Trophy in Rosmalen] van zaterdag letterlijk in het water viel, wordt ook de finale vandaag gespeeld. (Teletekst, 16-6-91)
15	... de fiets heeft daar een totaal ander gezicht aan gegeven, letterlijk. (Directeur van Gazelle in NOS-Laat, 19-3-91)

In 11 hebben we met fraai en creatief taalgebruik te maken, omdat Den Doolaard min of meer speelt met de eerste twee lettergrepen van letterlijk. In 12 wordt letterlijk gebruikt in de betekenis ‘overeenstemmend met het geschrevene precies zoals het er staat’ (Van Dale), en wordt op functionele wijze de hoogte van een bedrag benadrukt. Het gebruik van letterlijk in 13 mag misschien een tikkeltje overdreven lijken, maar liefdesverdriet schijnt een mogelijke doodsoorzaak te zijn. Bovendien wordt door de toevoeging van vrijwel het letterlijke wat afgezwakt. In 14 begint het gebruik van letterlijk iets minder mooi te worden, omdat het dagprogramma van het tennistoernooi weliswaar verregende, maar natuurlijk niet letterlijk ‘in het water viel’. De figuurlijk gebruikte uitdrukking ‘in het water vallen’ wordt op gekunstelde wijze verdraaid tot een woordspeling. 15 vormt een dieptepunt in de lijst van vijf voorbeelden. De bedoeling is natuurlijk dat ‘een ander gezicht geven aan’ in de figuurlijke betekenis geïnterpreteerd wordt en juist niet in de letterlijke. Hoe kan een fiets letterlijk een gezicht geven aan iets?