Onze Taal. Jaargang 61

Eenheidsworst of verscheidenheid?
de Volkskrant Stijlboek

Max Pam

Het best verkochte taalboek van de laatste maanden is ongetwijfeld de Volkskrant Stijlboek. Hoe serieus moet je de regels nemen die daarin staan? Max Pam, columnist bij NRC Handelsblad, heeft bezwaren, zelfs tegen de stijl van Harry Lockefeer, hoofdredacteur van de Volkskrant. Maar het is toch ‘een nuttig boekje’. Pam zet zijn eigen opvattingen over taal tegenover de adviezen in het Stijlboek.

In april van dit jaar nam mr. Jérôme Heldring het eerste exemplaar in ontvangst van het Stijlboek, een verzameling regels die door de redactie van de Volkskrant wordt gebruikt bij het schrijven en redigeren. Het Stijlboek, zo meldt de flaptekst, is vooral bedoeld om journalisten, tekstschrijvers en neerlandici inzicht te geven in het journalistiek handwerk van de Volkskrant. (Volgens het Stijlboek schrijf je ‘de Volkskrant’, maar ‘De Telegraaf’ en ‘Het Parool’, overeenkomstig het logo van deze kranten. Meteen al een lastige regel, die - consequent volgehouden - bij cursivering eigenlijk ook een cursief lidwoord zou moeten opleveren: Het Parool. Bovendien: hoe kom je erachter of het ‘de Winschoter Courant’ dan wel ‘De Winschoter Courant’ moet zijn? Even de of De Winschoter bellen, maar die bestaat niet meer. Bellen naar het Persinstituut? Daar zijn ze net aan het lunchen. Zo ben je in opdracht van het Stijlboek al weer een paar uur bezig met een enkele hoofdletter, terwijl zo'n verzameling regels het je toch gemakkelijker zou moeten maken.)

Ik zal mij hier niet wagen aan een definiëring van het begrip stijl, want dan kom je terecht bij een categorie uiterst saaie vragen. Laat ik daarom volstaan met de opmerking dat het Stijlboek het begrip stijl in een zeer weidse betekenis heeft opgevat, want naast regels over leesbaarheid en onlogisch taalgebruik, over spelling en interpunctie, bevat het allerlei aanwijzingen voor het maken van krantekoppen en fotobijschriften.

● Stilistisch schaakmat

Het voorwoord van het Stijlboek is geschreven door Harry Lockefeer, de hoofdredacteur van de Volkskrant. Hier beginnen de moeilijkheden al, want laten wij eerlijk zijn: Harry is geen groot stilist.

Neem bijvoorbeeld de eerste alinea van zijn voorwoord: ‘Iedere journalist hanteert bij het schrijven en redigeren bepaalde regels inzake spelling, interpunctie en taalgebruik. Bij een volwassen krant dienen deze regels uniform te worden vastgesteld en toegepast - wat iets anders is dan een journalistieke eenheidsworst.’

Het is een oude journalistieke regel om zo kort en zo helder mogelijk te schrijven, maar Lockefeer heeft kennelijk enige moeite zich daaraan te houden. Zo is het woord bepaalde in de eerste regel overbodig. Lelijk is naar mijn gevoel ook het woord inzake, dat toch een tikje naar het stadhuis ruikt. Waarom niet gewoon geschreven: ‘De journalist hanteert bij het schrijven en het redigeren regels voor de spelling, de interpunctie en het taalgebruik.’? Ook op de tweede zin van de eerste alinea heb ik het een en ander aan te merken. Zo staat bijvoorbeeld het woord uniform op de verkeerde plaats. Regels dienen weliswaar uniform te worden toegepast, maar het uniform vaststellen van regels is een pleonasme. Het vaststellen van regels is namelijk per definitie een uniformerende bezigheid. Overigens zou ik hier liever het woord opstellen dan vaststellen willen gebruiken, maar nog krachtiger zou het zijn dat hele vaststellen weg te laten, want het toepassen van regels impliceert al het vaststellen.

Bepaald onduidelijk, bijna raadselachtig, is de toevoeging: ‘wat iets anders is dan een journalistieke eenheidsworst’. Wat bedoelt de schrijver daarmee? Regels worden uniform opgesteld, maar vormen toch geen eenheidsworst. Hier wordt een tegenstelling gesuggereerd die voortkomt uit een verkeerd begrip van wat regels zijn.

Neem het schaakspel. De regels van het schaakspel zijn volkomen geüniformeerd. Zij vormen de absolute eenheidsworst. Een schaker die zou zeggen ‘vandaag gaat mijn paard eens dríe vooruit en één opzij’, zou van alle toernooien worden uitgesloten, eenvoudig omdat er met hem niet te schaken valt. Die

[p. 291]

absolute eenheidsworst van de regels is een noodzakelijke voorwaarde voor het spelen van het spel. Het is ook dankzij die eenheidsworst dat er in het schaken soms een schoonheid ontstaat die aan kunst doet denken. Er is, wat regels betreft, dus niets tegen eenheidsworst. Integendeel, de eenheidsworst is de basis van alle verscheidenheid.

● Arbitraire regels

Als wij het voorwoord buiten beschouwing laten, is het Stijlboek een nuttig werkje. Als je even snel wilt weten wat het onderscheid is tussen dat en wat, kun je in het Stijlboek terecht. Dat geldt voor allerlei bekende kwesties als: niet in het minst, niet nadat, zowel als, beide/beiden, enzovoort.

Tot mijn schrik geeft ook het Stijlboek er de voorkeur aan het hulpwerkwoord en koppelwerkwoord vóór het voltooid deelwoord te plaatsen. Dus niet: Lubbers vindt dat het verhogen van belasting vermeden moet worden. Maar: Lubbers vindt dat het verhogen van de belasting moet worden vermeden. Volgens het Stijlboek geeft de tweede constructie ‘vaak een betere zinsmelodie en een krachtiger effect’.

Dat is onzin en er zijn honderden tegenvoorbeelden te geven. Als ik het mij goed herinner heeft Andreas Burnier wel eens beweerd dat het een germanisme is om het hulp- of koppelwerkwoord achter het voltooid deelwoord te plaatsen. Ook dat lijkt mij onjuist en ik zou ervoor willen pleiten de schrijver in deze kwestie vrij te laten.

● Beijingneesje

Ook voor de spelling geeft het Stijlboek een aantal voorschriften. Per definitie zijn die voorschriften arbitrair. Dat de Volkskrant de Russische namen met een v en Trouw de Russische namen met een w schrijft, vind ik een aardige vorm van verscheidenheid, al houd ik het zelf op Gorbatsjov met een v, omdat Karel van het Reve het zo spelt.

Inconsequent is het Stijlboek in de spelling van de buitenlandse plaatsnamen. Waar het Latijnse alfabet wordt gehanteerd, wordt de spelling van het land overgenomen, behalve in gevallen waar het Nederlandse equivalent ingeburgerd is, zoals bij Parijs, Londen en Kopenhagen. Maar bij Peking zijn wij al door de knieën gegaan, want bijna alle kranten schrijven tegenwoordig Beijing. Jammer. Ik voorspel dat het nooit iets wordt met dat Beijing. Hebt u ooit wel eens zo'n klein Beijingneesje tegen een boom zien plassen? Nee toch zeker.

Sommige spellingwijzen heb ik altijd vreemd gevonden. Racisme bijvoorbeeld, terwijl ras toch een gewoon Nederlands woord is en het dus rassisme zou kunnen zijn. (J.H. Donner heeft wel eens opgemerkt dat racisme kennelijk afkomstig is van racen, en daarom iets betekent als: heel snel voortbewegen in competitieverband.)

Zowel het Stijlboek als Van Dale geeft oké. Naar mijn gevoel is dat lelijk, zo'n typisch Amerikaans-Engels woord met een accent aigu. Ik zou het liefste okay willen schrijven, maar het is mij nog nooit gelukt het zo in de krant te krijgen.

Hetzelfde geldt voor de x in sex en sexe. Uit de Nederlandse spellingregels (het Groene Boekje) spreekt een diepe haat jegens de x. Het schijnt dat bij de spellingonderhandelingen die haat is gevoed door de Vlamin-gen, die in hun dwang tot vernederlandsing de x hebben getransformeerd tot een karakterloze ks. Wat is er mooier dan de gekruiste benen van de x in sex, sexe en sexisme? Het Stijlboek schrijft sex en houdt de x in samenstellingen als sexclub of sexsymbool. Maar in afleidingen wordt de ks gebruikt: sekse, seksueel en seksisme.

● Toch een eenheidsworst?

Het Stijlboek geeft ook een lijst van vreselijke uitdrukkingen, zoals afbouwen, opschonen, ventileren, kostenplaatje, enzovoort. Het is opvallend dat de meeste van die vreselijke uitdrukkingen afkomstig zijn uit het politieke taalgebruik. Wat zijn die politici toch creatief als het erom gaat elkaar in vreselijk taalgebruik te overtreffen!

Toch valt over sommige vreselijke uitdrukkingen te twisten. Ik heb niets tegen het woord heikel, zelfs al kan iemand mij uitleggen dat het een germanisme is. En wat is er tegen in gang zetten? Voor al die vreselijke uitdrukkingen is wel een context (ook weer een vreselijke uitdrukking) te verzinnen waarin die vreselijke uitdrukking weer tot leven komt en plotseling begint te floreren.

Zo is het met veel van de regels uit het Stijlboek. Over het maken van koppen valt dit te lezen: ‘Een kop bevat geen beeldspraak, geen dubbelzinnigheid, woordspelingen of andere geforceerde humor.’ Een paar dagen voordat het Stijlboek werd gepresenteerd, was het Hemelvaartsdag. De kop bij het weerbericht in de Volkskrant luidde: ‘Terugval na hemelvaart’. Leuk, dubbelzinnig, geforceerd? Ik bedoel maar, je moet die regels niet te letterlijk nemen, want anders krijg je een eenheidsworst.