Onze Taal. Jaargang 61

[p. 283]

De Spraakmakers
‘Gevoel voor verhoudingen’
Titulatuur voor gevorderden

Jaap de Jong

Tot voor kort stond in elke zakagenda een lijst met Nederlandse titulatuur. In een tijd dat tabellen met de beste wijnjaren of aandelenkoersen de titulatuurbladzijden steeds meer verdringen, is daar plotseling de Titulatuurgids. Een conversatie met de heer G.H.A. Monod de Froideville, een van de auteurs, over protocol, de taaiheid van de Nederlandse titels en predikaten, consequenties van het blauwe bloed en de voorrangsregels in de ongemeen ingewikkelde Nederlandse titulatuur. Waarin een klein land groot kan zijn.

Gilbert H.A. Monod de Froideville (1942) is sinds 1988 Ceremoniemeester van H.M. de Koningin. Hij heeft een militaire achtergrond. Vervulde als beroepsmilitair vele functies, waaronder instructeur aan de School Reserve Officieren Cavalerie, en eskadronscommandant bij een tankbataljon. Ook was hij Adjudant van het Militaire Comité bij de NAVO te Brussel. Binnen de hoforganisatie coördineert hij onder meer de voorbereiding van staatsbezoeken en treedt hij op als adviseur in ceremoniële en protocollaire zaken. Een voorvader van de heer Monod ontving ten tijde van Napoleon het recht zich Seigneur de Froideville te laten noemen. Deze grafelijke titel is echter niet overgegaan op zijn nazaten.

Hoe draagt men correct zijn rokkostuum of smoking? Altijd na de klok van vijf en nóóit met een pen in de buitenzak. Wat hoort er niet bij een groot avondtoilet? Een horloge. De Amy Groskamp-ten Haves van deze tijd vinden met hun antwoorden op deze en vele andere vragen weer veel aftrek bij de studentenverenigingen.

De leergierigheid die de studenten daarbij tonen voor hoe het eigenlijk hoort, zou hun professoren jaloers maken. Maar een hoogtepunt van dergelijke vormingsavonden - die vijftien jaar geleden ondenkbaar waren - is de behandeling van de vaderlandse folkore van aanspreken en aanschrijven. Op welke formule mag een student aanspraak maken? ‘Weledelgeboren heer?’, klinkt het aarzelend uit de zaal. Inderdaad. Nu een moeilijke: hoe schrijven we een hoogleraar aan die ook barones is? De zaal houdt met spanning de adem in. ‘De Hoogwelgeboren Vrouwe Professor Dr. L. Barones de Raet-Jansen - met negen hoofdletters.’ Applaus.

Van mijn studenten hoorde ik van zo'n avond over protocol en titulatuur, en de spreker, de heer Monod de Froideville, bleek bereid tot een vraaggesprek. Op naar 's-Gravenhage. Persoonlijk heb ik al diep ontzag voor een ceremoniemeester die een huwelijksfeest in goede banen weet te leiden, dus het is met een zekere schroom dat ik aanbel bij het huis van de Ceremoniemeester van H.M. de Koningin, op een steenworp afstand van de Frederikkazerne. De heer Monod de Froideville, met zegelring en koninklijke stropdas, keurig sprekend maar zonder aardappel in de keel, geeft mij geduldig uitleg over zijn boek Titulatuurgids, dat verscheen bij SDU Uitgeverij. Hij schreef het samen met Sophie den Beer Poortugael, chef de bureau bij het Departement Hofmaarschalk van de Dienst van het Koninklijk Huis. De Amsterdamse auteur Inez van Eijk, bekend van haar taalhulpboekjes en een modern etiquetteboek (‘Hoe gedraag ik me en blijf ik toch mezelf?’) belicht in een interessante inleiding de achtergronden en het ontstaan van titulatuur in Nederland.

Wat zijn uw werkzaamheden als Ceremoniemeester van de Koningin?

‘De ceremoniemeester bereidt onder meer staatsbezoeken van de koningin voor. Hij houdt zich bezig met vragen als: hoe plaats je de vlag, hoe placeer je de gasten, wat is de présence van de Nederlandse autoriteiten onderling. Rangeert bijvoorbeeld de heer Deetman als Kamervoorzitter boven de heer Lubbers? En wie mag er dichter bij de koningin plaatsnemen: de ambassadeur van Frankrijk of die van Engeland? De ceremoniemeester bewaakt, kortom, het protocol. Dat is een specialisme waarvoor stijgende belangstelling valt waar te nemen. Regelmatig krijg ik vragen van grote bedrijven, ministeries en vooral van ambassades. Een probleem is bijvoorbeeld of bij ontvangsten grootindustriëlen vóór hoge ambtenaren gaan. Een oplossing die steeds vaker gekozen wordt, is de alfabetische volgorde en zelfs anciënniteit. Dat scheelt vaak dagen onderhandelen tussen de partijen. Nadat Nederland en België het jaren zonder een boek op dit gebied hebben moeten stellen, is in 1988 in België het tweetalige boek Protocol Protocole verschenen. Deze publikatie van Emmanuel Ridder Coppieters is al enkele malen herdrukt. Zelf bereid ik nu een boek voor over Nederlands protocol.’

De Franse vorstelijke en adellijke titulatuur zijn na de val van het

[p. 284]

Tweede Keizerrijk, in 1871, officieel afgeschaft. In de Verenigde Staten zijn ze er niet eens serieus aan begonnen. Er is in Nederland in jaren geen auteur geweest die zich aan dit hachelijke onderwerp heeft willen wagen, en nu verschijnt er eind 1991 de Titulatuurgids, met ruim honderd bladzijden over hoe het hoort. Waarom hebt u niet gezegd: door de jaren zeventig en tachtig is er de ruimte ontstaan om van de titulatuur af te komen. Waarom een gids en geen essay om die ‘nutteloze ingewikkelde franje, die bovendien afstand schept’ af te schaffen?

‘Inderdaad zijn er in het recente verleden allerlei pogingen gedaan om de titulatuur af te schaffen, onder anderen door de ministers Geertsema en Cals. Veel mensen van adel voerden in de jaren zeventig hun titels niet meer; die belemmerden hen zelfs in hun carrièremogelijkheden. En de informalisering van onze maatschappij heeft ertoe geleid dat de premier niet als “excellentie”, maar als “meneer Lubbers” wordt aangesproken; sommige journalisten schrijven zelfs graag “Ruud Lubbers”. Maar de nivellering is niet zo ver gegaan dat de titulatuur geheel is komen te vervallen. Ik constateer zelfs een groeiende belangstelling voor het correct gebruik ervan - niet in de laatste plaats bij jongeren. Dat is ook de reden geweest om het boek te schrijven: de onbeholpenheid van veel mensen die het wel goed willen doen, maar niet weten hoe het moet. In mijn functie als ceremoniemeester heb ik de gelegenheid gekregen om mij te verdiepen in het juiste gebruik. Het boek is een tool voor een lastig specialisme. Het is belangrijk om te weten hoe je je moet presenteren. Jongeren weten dat dat gevoel voor verhoudingen je helpt in de maatschappij.’

Veel bedrijven zijn er in de loop van de tijd toe overgegaan titulatuur sterk te vereenvoudigen of zelfs af te schaffen. De medewerkers hadden vaak de grootste moeite met die archaïsche verzameling van titels en voorrangsregels. Bent u dan voor een restauratie van de titulatuur?

‘Als het parlement zou besluiten om de titulatuur af te schaffen, dan leg ik me daarbij neer. Maar zolang het bestaat en je mensen er een plezier mee doet door het te gebruiken, gebruik ik het. Je wilt toch de personen aan wie je schrijft je respect betuigen en ze niet kwetsen. Het is nadrukkelijk niet de bedoeling van ons boek om de mensen voor te schrijven altijd titulatuur te gebruiken: vanzelfsprekend respecteer ik mensen die daarvan afzien. Maar als ze die gebruiken, moeten ze het goed doen. En ik heb zo veel vragen om mij heen gehoord, dat zo'n adviesboek mij nuttig lijkt. De verkoopcijfers lijken ook op een grote behoefte te wijzen.

Overigens heeft een groot bedrijf mij onlangs benaderd om medewerking te verlenen aan een computerprogramma waarin alle regels en vormen van titulatuur worden opgenomen. Met dat programma kunnen bedrijven en instellingen die dat willen, hun relaties in hun correspondentie dan met de correcte titulatuur aanschrijven. Een van de redenen voor bedrijven om de titulatuur te vereenvoudigen was, volgens mij, dat er voor de adressering slechts 32 letterplaatsen beschikbaar waren binnen de geautomatiseerde adressenbestanden. Momenteel zijn deze technische beperkingen weer gemakkelijk te overwinnen.’

In een land van hardwerkende calvinisten, zonder hofcultuur van betekenis, verwacht je een eenvoudige titulatuur zonder franje. ‘Doe maar gewoon’ - maar bijna geen land ter wereld heeft zo'n ingewikkelde titulatuur als Nederland.

‘De vorstelijke titulatuur in Nederland was, zo staat ook in de inleiding van de Titulatuurgids te lezen, vergeleken bij andere landen vrij sober. De tsaar van Rusland was bijvoorbeeld “Doorluchtigste en Grootmachtigste Keizer van Geheel Rusland” en de sjah van Perzië “King of Kings, Master of Air, Land and Water, whose Empire Begins where the Moon rises and Ends in the Fathomless Depths of the Sea”. De Nederlandse republiekscultuur kende minder uitbundige titels. Een aanhef als “De Gestrenge en Onversaagde Meester van den Scherpen Zwaarde in Holland en West Friesland” voor de scherprechter de Heer van Bredero, vormde een uitzondering. De Engelsen kunnen er ook wat van, maar vergeleken met bijvoorbeeld Frankrijk, België, Duitsland en de Verenigde Staten bezitten wij tegenwoordig een misschien wel overdreven ingewikkelde titulatuur.

De adellijke titulatuur is niet erg uitgebreid: hooggeboren voor een graaf of gravin en hoogwelgeboren voor baron, ridder, jonkheer en hun echtgenotes en dochters. In de academische wereld bestaan de termen hooggeleerde (voor een professor), weledelzeergeleerde (doctor), weledelgeleerde (doctorandus) en weledelgestrenge (jurist en ingenieur). De ambtelijke titulatuur kent bovendien excellentie, hoogedelgestrenge, edelhoogachtbare, edelgrootachtbare, hoogedelachtbare en edelachtbare. De geestelijke titulatuur mag er ook zijn met elf verschillende vormen, waaronder hoogwaardige, hoogeerwaarde, weleerwaarde, zeereerwaarde. En dan weten we nog niet eens hoe we een imam moeten aanspreken. Het wordt pas echt complex als je titula-

[p. 285]

tuur moet gaan combineren: een gepromoveerde barones, getrouwd met een graaf wordt aangeschreven als: De Hooggeboren Vrouwe Dr. C. Gravin van der Duym-Barones de Raet. De vrouw volgt nog steeds de stand van haar man. De voorrangsregels en de regels bij het aanschrijven van echtparen zijn zo gecompliceerd dat je er inderdaad een boek bij nodig hebt. Het lijkt wel op ons ondoorzichtige decoratiestelsel: waar een klein land groot in kan zijn! Sommige vormen vind ik overdreven: de verschillen tussen hoogedelgestreng en weledelgestreng mogen best verdwijnen. En waarom noemen we niet iedereen die gestudeerd heeft zeergeleerd? Maar zulke vereenvoudigingen leven op dit moment niet: ik zie geen commissie opstaan die dit voorstelt.’

De auteurs bij de presentatie; links: Inez van Eijk, tweede van rechts: Sophie den Beer Poortugael, rechts: G.H.A. Monod de Froideville. foto: Ellen den Ouden (De Telegraaf)

•
‘Het verhaal dat Koningin Beatrix niet met Mevrouw wilde worden aangesproken, zoals haar moeder, maar als Majesteit, is onjuist’
•

In uw gids stelt u een titulatuur voor met een overvloed aan hoofdletters. Zet u hiermee niet de klok terug, omdat in de huisstijl van de meeste bedrijven kleine letters gebruikelijk zijn? Zelfs de Hoge Raad van Adel heeft in 1986 een sober gebruik van hoofdletters als officiële richtlijn gegeven: dus Hooggeboren heer en vrouwe graaf en gravin Van Lintburg Stirum - barones Bentinck - vijf hoofdletters minder dan u voorstelt.

‘Ik geef toe dat dit een kwestie van persoonlijke smaak is. In mijn werkomgeving zijn deze hoofdletters gebruikelijk; zelf heb ik het vroeger ook zo geleerd. Deze adviezen zijn bovendien uitgebreid besproken op de ministeries van Binnenlandse en van Buitenlandse Zaken en ook bij de Hoge Raad van Adel. Die hadden er geen problemen mee. Maar als we veel negatieve reacties op de hoofdletters krijgen, dan houden we daar ongetwijfeld rekening mee in een volgende druk. Het was niet onze bedoeling zelf een titulatuur te ontwikkelen, maar vast te leggen wat aanwezig is. Je moet ook nooit een slaaf worden van de titulatuur. Koningin Juliana en Koningin Beatrix hebben wat dat betreft het goede voorbeeld gegeven. In 1951 werd op initiatief van Koningin Juliana besloten dat in brieven aan de Koningin woorden als “Hoogstderzelve” en “met diepe eerbied” weggelaten zouden worden. In 1963 verzocht Koningin Juliana opnieuw om soberheid: geen “onderdanige dienaar” en “gehoorzame onderdaan” meer. Het verhaal dat Koningin Beatrix niet met Mevrouw wilde worden aangesproken, zoals haar moeder, maar als Majesteit, is onjuist. Zij laat burgers die haar willen schrijven graag de keus. De meeste burgers schrijven overigens Mevrouw.’