Onze Taal. Jaargang 61

[p. 281]

Vraag & antwoord
Taaladviesdienst

● Rechts afslaan/rechtsaf slaan?

? Rechtsaf slaan of rechts afslaan: welke van de twee schrijfwijzen is juist? En wat betekent dit voor rechtsaf fietsen/rechts affietsen?

! Juist is: rechts afslaan. Afslaan in de betekenis ‘een andere (zijwaartse) richting nemen’ bestaat al heel erg lang. We vinden het in die betekenis zelfs in het Middelnederlands Woordenboek, en het Woordenboek der Nederlandsche Taal citeert uit Hoofts Nederlandsche Histoorien (een bron van 1642). Ook het woord afslag legitimeert het bestaan van het werkwoord afslaan.

Dat we daarnaast moeten schrijven rechtsaf lopen, gaan, fietsen, enz. is natuurlijk niet zo logisch. Maar er bestaan nu eenmaal geen werkwoorden aflopen, afgaan, affietsen in deze betekenis. Rechtsaf/linksaf zijn jongere woorden dan afslaan. Hun bestaan heeft wellicht de vorming van nieuwe werkwoorden als affietsen overbodig gemaakt.

● Komma voor en

? Op school heb ik geleerd dat er nooit een komma voor en komt. Geldt die regel nog steeds?

? Nee. Zo geformuleerd is deze regel veel te algemeen en daardoor onjuist. Als en de laatste twee elementen van een opsomming koppelt, zoals in ‘A, B, C en D’, gaat de regel meestal wel op. Maar en komt niet uitsluitend in opsommingen voor.

Een komma geeft een (kleine) rust aan, maar kan ook de interpretatie van een zin bepalen. In sommige zinnen is een komma voor en daarom noodzakelijk. Het ontbreken ervan kan tot twee soorten misverstanden leiden: een niet-bedoelde betekenis of een zinsstructuur die de lezer even op het verkeerde been zet. Van beide soorten misverstanden geven we enkele voorbeelden.

Niet-bedoelde betekenis:

- Hij leerde er jongens kennen die dol waren op een biertje en meisjes met blonde haren. (Zonder komma leerde hij er zelf geen meisjes kennen.)

- Hij schreef over de geschiedenis van handschriften en schoolboeken over de kunst van het schrijven. (Zonder komma schreef hij zelf geen schoolboeken.)

- Onder de gasten zagen we mevrouw Bruinsma, moeder van de jubilaris en de burgemeester. (Zonder komma is mevrouw Bruinsma ook de moeder van de burgemeester.)

Leesproblemen:

- De raad geeft een opsomming van leerstoelen Nederlands en Neerlandistiek is hierbij niet als afzonderlijke studie geteld.

- In dat rijtje is de eerste groter dan de tweede en de derde groter dan de vierde.

Veel lezers zullen na en in verwarring gebracht zijn. Het leek er even op dat na en het tweede deel van een opsomming zou volgen. Maar en blijkt een nieuwe mededeling in te leiden. Een komma voor en had die verwarring kunnen voorkomen.

Overigens verdient in dergelijke zinnen de puntkomma vaak de voorkeur boven het voegwoord en.

● In/over het algemeen

? Bestaat er een verschil tussen in het algemeen en over het algemeen of is een van beide fout?

! Over het algemeen is van oorsprong een contaminatie: een versmelting van twee verschillende woorden of uitdrukkingen met (vrijwel) dezelfde betekenis. De ingrediënten voor deze contaminatie waren: over het geheel (genomen) en in het algemeen.

Sommige contaminaties verwerven bestaansrecht. Zo is bekritiseren een versmelting van beoordelen en kritiseren, en is verzenden ontstaan uit versturen en zenden. Oorspronkelijk ondervonden deze contaminaties afkeuring, maar inmiddels zijn ze volledig geaccepteerd. Hetzelfde geldt voor over het algemeen.

Nu in en over het algemeen naast elkaar bestaan, ontwikkelt zich een betekenisverschil tussen beide uitdrukkingen. Enkele woordenboeken (de driedelige Van Dale, Verschueren) bevestigen dat:

- in het algemeen: in het geheel genomen, als men niet naar bijzonderheden kijkt (‘In het algemeen geef ik je gelijk, maar ik wil toch een kanttekening plaatsen’);

- over het algemeen: doorgaans, meestal (‘Over het algemeen komen hier uitsluitend vrouwen, maar een enkele keer verschijnen er ook mannen’).

En zo leidt ‘taalverarming’ soms tot verrijking.

● Een kwart van hen die hier waren

? ‘Een kwart van de toeschouwers die bij de voorstelling was/waren, verliet/verlieten de zaal.’ Bij dergelijke zinnen kom ik er niet meer uit. Kunt u hulp bieden?

! Goed is: ‘Een kwart van de toeschouwers die bij de voorstelling aanwezig waren, verliet de zaal.’ De voorbeeldzin bevat een bijzin. Wanneer we die uit de hoofdzin halen, krijgen we meer zicht op de structuur:

1 (toeschouwers) die bij de voorstelling aanwezig waren,

en

2 Een kwart van de toeschouwers (...) verliet de zaal.

Bijzin 1 is ingebed in hoofdzin 2, en daardoor raakt men gemakkelijk het spoor bijster.

Het onderwerp bij verliet is een kwart van de toeschouwers die (...) waren. In dat lange onderwerp is een kwart de zogenoemde kern, en daarbij hoort een enkelvoudige persoonsvorm. Omzetting van de zinsvolgorde, als proef, laat dat goed zien: ‘Van de toeschouwers die bij de voorstelling aanwezig waren, verliet een kwart de zaal.’

Het onderwerp in de bijzin is het betrekkelijk voornaamwoord die, dat verwijst naar het meervoudige toeschouwers en daarom de persoonsvorm waren vereist.