Onze Taal. Jaargang 61

Reacties

■ (God be)houd(e)oe
A.T.J. Putman - Berkel-Enschot

In de rubriek ‘Van woord tot woord’ schrijft Marlies Philippa in het oktober-nummer onder de titel ‘Doeg, ik zie je!’ dat het Brabantse houdoe! zoveel betekent als ‘houd u (goed)’. Toen ik meer dan dertig jaar geleden in Brabant kwam wonen, was mij als Geldersman die groet onbekend. Mijn ‘hoofd der school’ vertelde me dat het een rest is van de vrome wens: (God be)houd(e)oe! Het leek me een zeer plausibele verklaring, en nog steeds vind ik het prima als mijn leerlingen me op die manier goedendag zeggen, al weten ze niet wat het betekent.

■ Zich identificeren
Mr. P.F. van Oosten de Boer - Leersum

Jaren geleden waagde ik het mijn oudere zuster te beloven dat ik me ergens over zou informeren; ik kreeg de wind van voren: ‘zich informeren’ bestond niet! Ik heb dat werkwoord dan ook nooit meer in wederkerende vorm gebruikt.

Nu signaleert F. Jansen in Afkokers (Onze Taal nummer 10, blz. 215) het verschil in betekenis tussen zich legitimeren en zich identificeren. Ook toont hij aan dat ‘zich legitimeren’ ouder is. Terecht, maar naar mijn smaak zou het beter zijn te zeggen dat ‘zich identificeren’ erg jong is. De achtste druk van Van Dale (1961) kent ‘identificeren’ nog niet als wederkerend werkwoord, ook niet in de Engelse (to identify oneself) en Franse betekenis ‘zich vereenzelvigen met’. Identificeren was in 1961 uitsluitend: de identiteit van [een lijdend voorwerp] vaststellen. Inmiddels zijn alle woordenboeken overstag gegaan. Het gaat hier om een ‘stukje’ taalverandering waarvoor ik geen waardering heb.

‘Zich informeren’ wordt intussen in Van Dales twaalfde druk nog op dezelfde wijze veroordeeld als in de achtste: ‘een gallicisme’.

■ Rodekooltje
Leen de Ruiter - Heiloo

De bijdrage van professor Booij over de spelling van een samenstelling (Onze Taal van oktober) behoeft een enkele correctie en aanvulling.

Booij beweert dat rode kool net als zuurkool de naam voor een bepaald type kool is. Zuurkool kan echter niet onder dezelfde noemer worden gebracht als rode kool. Rode en witte kool zijn koolsoorten, maar zuurkool is door gisting zuur geworden, fijngesneden witte kool, zoals zeker in de kop van Noord-Holland bekend kan zijn.

Rodekool mag ook worden aaneengeschreven. Van Dale vermeldt het woord rodekool met tussen haken de opmerking: ‘uit de tijd dat een echt rode variant bestond’. Het verkleinwoord is dan rodekooltje, dus wat spelling betreft wel degelijk te vergelijken met hogeschooltje.

■ Kabinet-Lubbers
Ir. J.A. Klaassen - Waalre

De artikelen van S.R. van der Mije en prof. G.E. Booij (Onze Taal oktober 1992) geven een heldere uiteenzetting van de regels voor de schrijfwijze van samengestelde woorden. Op één punt verschil ik echter van mening met prof. Booij.

Booij stelt een woordgroep als kabinet-Lubbers gelijk met de heer Lubbers. Het verband tussen de twee woorden is echter geheel anders; Lubbers is wel een heer, maar geen kabinet. Soortgelijke overwegingen gelden bijvoorbeeld bij de wet-Vermeend, de belastingvereenvoudiging-Oort, de commissie-Deetman. We hebben hier niet te maken met een samenstelling in eigenlijke zin; prof. Booij heeft gelijk dat dat niet de reden kan zijn voor het gebruik van het koppelteken. De naam met het koppelteken dient als een soort etiket, is een verkorte aanduiding voor

[p. 279]

‘voorgezeten door’, ‘ingediend door’, enz. De notatie met koppelteken en persoonsnaam moet beschouwd worden als een gevestigd taalgebruik en verdient om die reden handhaving. Dat men het koppelteken in de krant dikwijls ziet ontbreken, heeft geen bewijskracht; zorgvuldig taalgebruik is daar zeldzaam.

■ Bijwoorden van beleefdheid
Kees Oudejans - Amsterdam

Ad Foolen schreef in Onze Taal van januari 1992 over woordjes als maar in Geef maar hier, even in Mag ik even het zout, ook in Hebt u ook bloemkool?, enzovoort. Professor Kirsner ging in nummer 7/8 daarop in.

Foolen stelt dat sommige van deze ogenschijnlijk betekenisloze pragmatische bijwoorden ‘in een bepaald gebruik toch een bijdrage leveren aan de beschrijvende inhoud van de zin’. Wat meer studie van de rol die de pragmatische bijwoorden in het alledaags verkeer vervullen, kan duidelijk maken hoe dat gebeurt.

Ik schrijf dit met enige schroom want ik ben geen linguïst. Maar ik kan mij beroepen op de taalkundigen Leech, Brown en Levinson, die in het kader van hun onderzoek naar beleefdheid aandacht hebben besteed aan de genoemde bijwoorden. Zij maken onderscheid tussen positieve en negatieve beleefdheid. Negatieve beleefdheid komt tegemoet aan de fundamentele behoefte van de toegesprokene om niet lastiggevallen te worden. Daartoe kan de spreker kiezen uit verschillende ‘strategieën’. Wanneer een spreker de luisteraar iets voor hem wil laten doen, kan zijn strategie bestaan uit het bagatelliseren van wat hij van de ander ‘vraagt’:

- Doe de deur even dicht. (Het kost haast geen tijd.)

- Doe de deur maar dicht. (Je hoeft alleen maar even de deur dicht te doen.)

Leech laat zien hoe sterk het beleefdheidsbeginsel ons taalgedrag bepaalt en hoeveel belang wij er in de omgang aan hechten. Geef hier! of Ga opzij! wekken - tenzij de spreker duidelijk geëxcuseerd is - bij de toegesprokene onmiddellijk agressie op. Toevoeging van het woordje even maakt een wereld van verschil.

Wat mij als psycholoog vooral interesseert, is de ‘overdrijving’ die vaak met deze negatieve beleefdheid gepaard gaat:

Doe het even.

Doe je het even?

Wil je het even doen?

Zou je het even willen doen?

Zou je het misschien even willen doen?

Zou je het misschien even voor me willen doen?

Terughoudender kan het niet.

Als de negatieve beleefdheid op elk moment zulke hoge eisen stelt aan onze terughoudendheid in het sociale verkeer, dan ligt het voor de hand de functie van de pragmatische bijwoorden (ook) in die richting te zoeken.

Positieve beleefdheid komt, zeggen Brown en Levinson, tegemoet aan de fundamentele behoefte van de toegesprokene aan goedkeuring en waardering, aan belangstelling voor wat hem bezighoudt. Als bijvoorbeeld iemand aan de groenteman vraagt Hebt u ook bloemkool?, dan laat hij door het woordje ook uitkomen dat hij oog heeft voor de rijkdommen die de groenteman in zijn kraam heeft uitgestald.

Literatuur:
Principles of pragmatics, Geoffrey N. Leech, Cambridge, 1983.
Politeness, some universals in language usage, Penelope Brown en Stephen C. Levinson, Cambridge, 1987.