Onze Taal. Jaargang 61

[p. 266]

Van woord tot woord
Marlies Philippa
Kus

Mevrouw Daan^* zegt zoen en ik zeg kus. Maar als ik ‘tong’, is dat voor mij een tongzoen en geen tongkus. Een handzoen bestaat niet en een zoenhand evenmin. Kortom: kus en zoen hebben niet dezelfde gevoelswaarde. De complicerende factor is dat die gevoelswaarde van de regio afhangt.

In Noord- en Zuid-Holland is zoenen het gewone woord en is kussen officieel en stijf. Elders is een zoen plechtiger of platter dan een kus. Het is merkwaardig dat zoen in Holland het gewone woord is geworden. Kus is algemeen Germaans en komt in alle Germaanse talen voor. Zoen was aanvankelijk een rechtsterm, die met verzoening te maken had. De etymologie is onduidelijk. Het is een oud woord, zoen. Ook in het Duits en de Scandinavische talen bestaat het voor verzoening. Wellicht zijn er vroeger in het Hollandse heel wat verzoeningen door kussen bestendigd en kon zoen zo een betekenisverandering krijgen.

* Jo Daan, ‘Is zoenen beschaafd?’ in Mededelingen der Centrale Commissie voor onderzoek van het Nederlandse Volkseigen 7, 1955, blz. 24-31; kaart op blz. 28.

● Bonte variatie

Op de bijgaande kaart van Jo Daan uit 1955 staan de dialectvarianten voor de kus vermeld. Deze dialectwoorden zijn jonger dan het woord kus. Veel ervan hebben als oorspronkelijke betekenis ‘mond’. In de eerste plaats het Brabants-Limburgse mondje, mundje, muulke. Maar ook het Friese tuutsje en het Groningse doetje. Tuut/tuit spreekt voor zichzelf. Bij het tuiten van de lippen steek je ze naar voren. Dezelfde betekenis zou het Limburgse poenen hebben. Muil is ontstaan uit het klanknabootsende woord mule. En even mummelend als mule moet ook de oervorm van het woord mond geweest zijn. Smakken is eveneens een klanknabootsend woord. Van een klinkervariant van smakken is smikkelen ‘smullen’ afgeleid, dat in de Zaanstreek ‘zoenen’ kan betekenen. In de standaardtaal is een smakkerd een kus, evenals een klapzoen. De dialectische smok is te vergelijken met smakkerd.

Bees levert geen problemen op. Het is de vernederlandsing van het Franse baiser. Lastiger is pieper. Volgens mevrouw Daan zou het een zoen kunnen zijn met een zwak geluidje, in tegenstelling tot de klapzoen. Ik denk dat het met pijpen ‘fluiten’ te maken heeft: niet de fellatio, maar het tuitvormig maken van de mond bij het fluiten.

● Lokroep

Het woord poes intrigeert mij het meest, vooral omdat er volgens mij overeenkomsten zijn met kus. Poes heeft in het Nederlands grofweg vier betekenissen: kat, (lichte) vrouw, vagina, kus. De tweede betekenis heeft aanknopingspunten met de eerste en de derde: het kattige en het poezelige. Het moet in deze drie betekenissen om één woord gaan. Maar waar komt het vandaan en is er een relatie met de vierde betekenis?

Het blijkt dat poes ‘kat’ een oorspronkelijk Nederlands woord is, dat ook in het Nederduits voorkomt. Het Engelse pussycat is ontleend aan het Nederlands. Wellicht hebben de Deense en Zweedse dialecten die pus kennen, het woord overgenomen van het Nederduits. Maar het bestaat ook in Keltische talen, in het Albaans, het Roemeens en het Tamil. Volgens Van Veens etymologisch woordenboek geeft poes/puis vermoedelijk het blazen van de kat weer en is het dus een klanknabootsend woord. Mijn katten blazen zonder p. Veel waarschijnlijker is dat poes van ps komt, de lokroep. Ook een onomatopee, maar van de andere kant uit gezien.

Poes in de betekenis ‘kus’ is in Nederland niet zo verbreid: Zuid-Limburg en misschien West-Vlaanderen. Maar in veel andere talen is het woord te vinden. Bijvoorbeeld in het Engels buss, het Zweeds puss en het Egyptisch Arabisch boesa. In de laatste taal is het een leenwoord uit het Perzisch. Poes ‘kus’ betekende aanvankelijk ‘mond’ en is ontstaan door het zetten van de lippen in de ps-stand, de stand van de lokroep.

Ps en ks zijn in allerlei talen lokroepen voor dieren. Uit de lokroep ks moet het woord kos/kus zijn voortgekomen. De liefde lokt.