Onze Taal. Jaargang 61

[p. 264]

Iedereen weet wat liefde is. Maar hoe werd dit woord in oude encyclopedieën omschreven? En sinds wanneer staat het daarin vermeld? Een rondgang langs de voornaamste naslagwerken vanaf de achttiende eeuw.

De eerste liefde

Ewoud Sanders

Liefde is samen schuilen onder een paraplu, is mij ooit voorgehouden, maar ik heb altijd de indruk gehad dat deze definitie meer zegt over het nut van een paraplu dan over liefde. Het is interessant om te zien hoe het woord liefde wordt behandeld in oude encyclopedieën. Daarbij heb ik mij beperkt tot mijn eigen boekenkast.

Mijn oudste encyclopedie dateert van 1725. Dit werk pretendeert onder andere de gehele kerkelijke en wereldlijke geschiedenis te beschrijven, maar de trefwoorden amo(u)r, caritas, min en liefde ontbreken.

Als we afgaan op de Nederlandse encyclopedieën, heeft de mensheid het lang zonder liefde moeten stellen. Ik ben helaas niet in het bezit van alle vaderlandse encyclopedieën, maar voor de negentiende eeuw ben ik redelijk compleet; het doorbladeren van ruim een dozijn werken leert dat die voor het grootste gedeelte verschenen in een liefdeloos tijdperk.

● Geestelijk verkeer

In 1870 verscheen het eerste deel van wat later de Winkler Prins zou gaan heten. Deze encyclopedie heeft niet voor niets zo'n goede reputatie, want het was Anthonie Winkler Prins die voor het eerst in een algemeen naslagwerk uiteenzette wat liefde is. ‘Liefde is een streelend gevoel, waarmede de mensch zoodanig tot een bepaald voorwerp getrokken wordt’, aldus de dominee uit Veendam, ‘dat het verlies van dit laatste hem smartelijk valt. De liefde strekt zich niet alleen uit tot bezielde, maar ook tot onbezielde voorwerpen. Is het voorwerp bezield, dan berust de liefde hoofdzakelijk op het gevoel van bevrediging bij het geestelijk verkeer met dat voor-

•
‘Liefde, die zich enkel uit in liefkozingen, is apenliefde, en doet soms meer kwaad dan goed’
•

werp, alsmede op de overeenstemming van gevoelen en gezindheden. (...) Men heeft ouder- en kinder-, broeder- en zusterliefde, huwelijksliefde, vaderslandsliefde en liefde jegens het volk. Liefde kan zich voorts uitstrekken tot kunst en wetenschap en tot die verhevene magten, van welke de mensch zich afhankelijk gevoelt. Zeer verschillend van die edele en verhevene liefde is de zinnelijke liefde, welke hoofdzakelijk op een ingeschapen aandrift berust.’

Liefde was in de derde druk van de Winkler Prins goed voor 39 regels. Twee wereldoorlogen en een seksuele revolutie later bereikte het artikel de omvang van maar liefst 235 regels, de zeven verwijzingen niet meegeteld. Het kan dan ook geen toeval zijn dat het eerste deel van die druk - de zevende - A - Amor op de rug heeft staan!

Opmerkelijk is dat het artikel om de twee generaties bijna in z'n geheel werd herschreven. In de druk die tussen de twee wereldoorlogen verscheen, was het trefwoord het kortst, daarna groeide het gestadig.

Toegankelijker werden die artikelen er intussen niet op. Was liefde in de Winkler Prins in het begin nog iets wat zich primair tussen mensen afspeelde, vanaf 1936 werd het in de eerste plaats een wijsgerige en in de tweede plaats een godsdienstige aangelegenheid. ‘Eros is toch streven naar, waarin opgesloten ligt’, aldus prof. dr. Ph. Kohnstamm, ‘dat dat waarnaar gestreefd wordt, hooger is dan het liefhebben. Liefde is dus kenmerk van het essentieel onvolmaakte.’

● Sexueele bestialiteit

Gebruikers van de Oosthoek - de tweede belangrijke Nederlandse encyclopedie - bleven ongewoon lang verstoken van liefde. Het was pas in de vierde druk, in het deel dat in 1951 verscheen, dat lezers onder woorden zagen gebracht wat Adam en Eva al voor elkaar moeten hebben gevoeld. Liefde is eros of juist het tegenovergestelde daarvan - namelijk de liefde van of tot god, schreef dit naslagwerk. In een voor die tijd opvallend neutrale bewoording voegde het hieraan toe dat eros ook een homoseksuele genegenheid kan zijn.

De Eerste Nederlandse Systematisch Ingerichte Encyclopedie (ENSIE) beperkte zich in 1946 in haar definitie alleen tot de christelijke liefde. Opmerkelijk is dat juist De Katholieke encyclopaedic, waarvan de tweede druk verscheen tussen 1949 en 1955, als eerste ingaat op liefde als, zeg, een warm gevoel van binnen. ‘In strikte zin is liefde de bekroning en hoogste uiting van een grondtendenz in de mens, die wij als sympathie voor het andere of de ander aanduiden. (...) De liefde voor de ander is een willen van welzijn voor de ander.’

Daarentegen beschouwt de tussen

[p. 265]

1925 en 1931 gepubliceerde Christelijke encyclopaedie voor het Nederlandsche volk liefde weer in de eerste plaats als een religieuze aangelegenheid. Zo lezen wij in een artikel van ruim drie pagina's:

‘Liefde wordt door de zonde besmet. (...) Veel bedierf de zonde er reeds in. En 't overige zou de Satan gaarne willen wegnemen, want hij leeft uit den haat. (...) Hij poogt het te doen bij al degenen, die hij wil laten leven in onverzoenlijkheid, onbarmhartigheid en in een vervuld zijn van alle ongerechtigheid, hoererij, boosheid, gierigheid, kwaadheid, nijdigheid, moord, twist, bedrog, kwaadaardigheid. (...) Hij poogt het leven der echtelijke liefde te besmetten en te bederven door aan te prijzen wat de Schrift (Tit. 3:3) noemt in een karakteristieke term: het “de begeerlijkheden en wellusten dienen”, waaronder veroordelenswaard, wijl de echte liefde onwaardig, (...) het leven in dusgenaamde “vrije” liefde, als datgene wat tegen alle idealen indruischt, de schaamtelooze prostitueering, verlaging, nedertreding der liefde in sexueele bestialiteit. (...) Het Heidensche sensueele Eros (”erotische” liefde) vindt men niet in de Heilige Schrift.’

● Vitamine voor de ziel

In welk gespecialiseerd naslagwerk mag liefde zeker niet ontbreken? In pedagogische encyclopedieën zou je zeggen, maar in de twee standaardwerken op dit gebied die voor de Tweede Wereldoorlog verschenen, ontbreekt dit trefwoord zelfs in het register. Gelukkig werd in deze leemte voorzien door de Encyclopaedie voor moeders. Medisch opvoedkundig handboek voor ouders en opvoeders, dat werd samengesteld onder redactie van J. Riemens-Reurslag. Dit ongedateerde naslagwerk moet ergens aan het eind van de jaren twintig zijn verschenen. Ik kan het iedereen van harte aanbevelen, al was het maar vanwege foto's als de hierbij afgedrukte.

‘Wat de vitaminen voor het lichaam zijn’, hield mevrouw Riemens-Reurslag de Hollandse moeders voor, ‘is de liefde voor de ziel. Het is de liefde, die het geheel doorstralen moet; het is de liefde, die maakt, dat zoveel fouten, die we dagelijks maken, toch geen slechte gevolgen hebben. Maar het arme kind, dat zonder liefde wordt opgevoed. Hij is als een bloem, die kwijnend leeft op een zonloze plek.’

Een mengtype tussen het erotische en het moedertype.
Een voorbeeld van het erotische meisjestype. Illustraties uit Encyclopaedie voor moeders. Medisch opvoedkundig handboek voor ouders en opvoeders z.j. (omstreeks 1928).

En in welke dosering moest deze vitamine voor de ziel volgens Riemens-Reurslag worden toegediend? ‘Beluister goed zijn manier van schreien’, adviseerde zij met betrekking tot baby's van slechts een paar weken oud, ‘zodra er iets dwingends in komt, geef hem dan niet toe, laat hem dan kalm doorschreien. Laat zijn behoefte naar liefde niet op verkeerde wegen komen. Haal hem niet te veel aan, kus hem niet voortdurend, vooral als hij wat groter is. Laat hem niet voortdurend schaterlachen door hem te kietelen. Liefde, die zich enkel uit in liefkozingen, is apenliefde, en doet soms meer kwaad dan goed. Sta ook niet toe, dat vreemden hem kussen. Het is een rare gewoonte, dat iedere volwassene het recht neemt een kind te kussen. (...) Vanzelf zult ge, als ge den kleinen baas helpt, hem eens aanhalen. Dat is ook juist goed. Alleen het overmatige schaadt.’

Liefde is samen schuilen onder een paraplu. Het ligt voor de hand dat de bedenker van deze gebrekkige definitie volgens de richtlijnen van mevrouw Riemens-Reurslag is grootgebracht. Misschien komt deze omschrijving wel van haar kleine baas.