Onze Taal. Jaargang 61

[p. 229]

De spelling van een samenstelling

G.E. Booij - hoogleraar Algemene Taalwetenschap, Vrije Universiteit, Amsterdam

Samenstelling is het meest gebruikte procédé om nieuwe Nederlandse woorden te maken. Bij samenstellingen worden woorden gecombineerd. Ze bestaan altijd uit twee delen. Het rechterdeel is één woord en vormt het hoofd (of de kern) van de samenstelling. Dit rechterdeel bepaalt de woordsoort en het geslacht van de samenstelling: mooi is bijvoorbeeld een bijvoeglijk naamwoord, en daarom is bloedmooi dat ook (maar bloedworst is net als worst een zelfstandig naamwoord). En omdat worst een de-woord is, is bloedworst dat ook (vergelijk bloedbad dat net als bad een het-woord is).

● Inbedding

Hoewel het linkerlid van een samenstelling vaak ook een woord is, hóeft dat niet het geval te zijn. Zo vinden we onder andere de volgende samenstellingen met het woord huis als hoofd:

1 weeshuis, zeehondenhuis, oudemannenhuis, blijf-van-mijn-lijf-huis

In weeshuis en zeehondenhuis is het linkerlid eveneens een woord, maar in oudemannenhuis is het een zelfstandig-naamwoordgroep, oude mannen, wat blijkt uit de vervoeging van het bijvoeglijk naamwoord oude met -e. Bovendien valt het accent binnen het gedeelte oudemannen op mannen, en niet op oude, zoals het geval zou moeten zijn als oudemannen als samenstelling wordt geïnterpreteerd. In het laatste voorbeeld van 1 vinden we zelfs een hele (gebiedende) zin (blijf van mijn lijf) als linkerlid.

Het linkerlid kan ook een combinatie van woorden zijn die op zichzelf geen woordgroep is, zoals tweepersoon in tweepersoonskamer. Tweepersoon is geen woordgroep, omdat persoon in de enkelvoudsvorm staat (vergelijk meerpartijenstelsel, waar wel een meervoudsvorm partijen wordt gebruikt).

Een belangrijk kenmerk van samenstellingen van het type zelfstandig naamwoord + zelfstandig naamwoord is dat ieder woord op zichzelf weer een samenstelling kan zijn. Dit verschijnsel wordt recursiviteit genoemd. Een illustratie daarvan is 2, waarbij de haakjes de interne bouw (de inbedding van woorden in andere woorden) aangeven:

2 [[[[[milieu][effect]][rapportage]][commissie]][bijeenkomst]]

Het taalsysteem (het geheel aan taalregels) legt geen beperking op aan de mate van recursiviteit van samenstellingen die een zelfstandig naamwoord vormen, maar te complexe samenstellingen worden al gauw lastig om te interpreteren: dat geldt met name bij inbeddingen van de 4de graad en hoger:

3 1ste graad: milieueffect
2de graad: milieueffectrapportage
3de graad: milieueffectrapportagecommissie
4de graad: milieueffectrapportagecommissiebijeenkomst

Wat de aanvaardbaarheid van een samenstelling bepaalt, is dus niet zozeer de lengte in termen van aantallen lettergrepen, als wel de mate van inbedding. Zo is mi-lieu-ef-fect-rap-por-ta-ge gemakkelijker te begrijpen dan bad-hand-doe-ken-rek-schroef-jesdoos, ondanks het gelijke aantal lettergrepen, omdat het tweede woord een grotere mate van inbedding vertoont. Het is een bekend gegeven uit de taalpsychologie dat recursieve inbedding de taalgebruiker al gauw voor problemen stelt.

● Accent als criterium

De spelling van samenstellingen wordt primair bepaald door de regel: ‘wat één woord is, wordt aan elkaar geschreven’. Vooral bij de combinatie bijvoeglijk naamwoord + zelfstandig naamwoord doet zich echter de vraag voor of zo'n verbinding een samenstelling of een woordgroep is. Relevante criteria om dat te kunnen bepalen zijn:

- als het bijvoeglijk naamwoord een buigings-e heeft, is er sprake van een woordgroep, vergelijk grootboek met (het) grote boek;

- in samenstellingen valt het hoofdaccent normaliter verplicht op het eerste deel, in woordgroepen normaal gesproken (dat wil zeggen: tenzij er sprake is van contrastaccent) op het tweede deel, het hoofd van de woordgroep (vergelijk lósgeld met los géld).

Het tweede criterium is vooral nuttig bij het bepalen van de status van woordcombinaties als grafisch ontwerper en beeldend kunstenaar, waarin het bijvoeglijk naamwoord niet verbogen wordt. Op grond van het feit dat het hoofaccent valt op ontwerper respectievelijk kunstenaar zien we dat hier sprake is van een woordgroep. Om dezelfde reden interpreteren we de e in wíttebrood en blíndeman niet als verbuigings-e, maar als verbindingsklank. Alleen een woord als hogeschóól blijft dan uitzonderlijk: als ‘vaste woordverbinding’ wordt het als één geheel geschreven, maar het heeft toch hoofdaccent op het laatste deel. Een extra bron van verwarring hierbij is dat niet alleen samenstellingen, maar ook woordgroepen als namen kunnen fungeren. Zo is rode kool net als zuurkool de naam voor een bepaald type kool. Desondanks wordt rode kool van een interne spatie voorzien op grond van de hierboven gegeven criteria. Toch kunnen we

[p. 230]

ook hogeschool en rode kool van elkaar onderscheiden door te kijken naar wat er gebeurt met de verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord in een woordgroep met het onbepaalde lidwoord een en het zelfstandig naamwoord in de verkleinwoordsvorm: we zeggen een rood kooltje, maar niet een hoog schooltje als we een kleine hogeschool willen aanduiden; het wordt dan een hogeschooltje. Dit laat zien dat de e in hogeschool geen buigings-e (meer) is. Vergelijkbare gevallen zijn ‘geleerde’ benamingen voor ziekten als cardiovasculair accident: het zijn woordgroepen blijkens de mogelijke verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord (het cardiovasculaire accident) en het accentpatroon (normaliter op accident). Bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord moeten hierin dus niet aan elkaar geschreven worden.

● Engelse invloed

Hoewel de delen van samenstellingen op grond van het woordkarakter ervan aan elkaar geschreven moeten worden, gebeurt dat in de praktijk vaak niet. Omdat samenstellingen net als woordgroepen combinaties van woorden zijn, bestaat de neiging ze los van elkaar te schrijven. Dat geldt vooral bij samenstellingen die als naam fungeren:

4 Amsterdams Promenade Orkest Robeco Groep
Nederlandse Credietverzekering Maatschappij
Kluwer Belastinggids

Deze neiging wordt wellicht versterkt door de Engelse conventies ten aanzien van de spelling van samenstellingen: veel Engelse samenstellingen worden geschreven met spaties tussen de delen. Bovendien geldt voor zowel Engelse als Nederlandse samenstellingen dat de delen ervan qua klankstructuur inderdaad aparte woorden zijn. Zo vormen ze aparte domeinen van lettergreepverdeling. We kunnen dat zien aan (balk)(an)(ker) versus (bal)(kan)(ker): het verschil in lettergreepverdeling volgt hieruit dat de samenstellende delen (balk+anker versus bal+kanker) zelfstandige domeinen van lettergreepverdeling zijn. Men kan dus zeggen dat de Engelse spelling (met

•
‘We zeggen een rood kooltje, maar niet een hoog schooltje’ als we een kleine hogeschool willen aanduiden; het wordt dan een hogeschooltje’
•

de spatie tussen de samenstellende delen) de klanken van een samenstelling weerspiegelt, terwijl de Nederlandse spelling een weergave is van de grammaticale éénwoordstatus van samenstellingen.

De neiging om de delen van een samenstelling door spaties van elkaar te scheiden, wordt bevorderd door het hierboven genoemde verschijnsel dat woordgroepen, waarvan de samenstellende woorden niet aan elkaar geschreven worden, deel kunnen uitmaken van een woord. Er is dan een botsing tussen twee spellingconventies: schrijf de samenstellende delen van een woord aaneen en schrijf woorden in een woordgroep los van elkaar. Volgens de regels van het Groene Boekje wordt dat conflict beslecht ten gunste van de regel: ‘de delen van een woord worden aaneen geschreven’. ‘Aaneenschrijven’ wil hier zeggen:

- zonder spatie schrijven (heteluchtmotor);

- verbinden met een koppelteken (Tweede-Kamercommissie).

Het Groene Boekje geeft geen regels voor de keuze tussen die twee als het eerste lid van een samenstelling een woordgroep is.

● Naamcombinaties

Lastiger wordt het als het eerste lid van de samenstelling een samengestelde eigennaam is, zoals in Marlène Dietrich-drama en Johan Cruyff-interview. De spelling JohanCruyffinterview zou merkwaardig zijn, omdat we dan een hoofdletter krijgen die niet aan het woordbegin staat. De conventie voor de spelling van meerwoordige persoonsnamen wint hier. Het gebruik van het koppelteken geeft terecht het woordkarakter van het geheel aan, en de spelling Van Dale-woordenboeken is dan ook beter dan Van Dale woordenboeken. In de spelling Erasmus Universiteit wil men blijkbaar graag universiteit met een hoofdletter spellen. De spelling Erasmus-Universiteit zou dan consistenter geweest zijn (vergelijk Tweede-Kamerzitting, waar de hoofdletter K na het verbindingsstreepje gehandhaafd kan worden).

Het Groene Boekje (blz. LXIV) spreekt ook van ‘samenstelling’ bij woordverbindingen als kabinet-Lubbers en Instituut-Kern. Maar is hier eigenlijk wel sprake van samenstelling? In Nederlandse samenstellingen is het rechterdeel het hoofd, maar in deze verbindingen is dat het linkerdeel. Het ligt dan ook voor de hand hier te spreken van woordgroepen, met het linkerdeel als hoofd, en het rechterdeel fungerend als een soort bijstelling (vergelijk combinaties als (een) krop sla, professor Janssen, en keizer Napoleon). Omdat hier sprake is van woordgroepen, is de spelling kabinet Lubbers, die men ook vaak tegenkomt, dus de juiste.

● Koppelteken

Een consistente spelling van het Nederlands houdt dus in dat we de delen van een samenstelling aan elkaar schrijven, en hoogstens een verbindingsstreepje gebruiken om verwarring te voorkomen (g-snaar, zaaiuien, tabaks-teler, voorbeelden uit het Groene Boekje), om een te grote reeks van klinkertekens te vermijden (twintigste-eeuwverschijnsel), om aan te geven dat woorden bij elkaar horen als linkerlid van een samenstelling (kleine-boerenbond ‘bond van kleine boeren’ versus kleine boerenbond), om een hoofdletter te kunnen schrijven binnen in een woord, en om eigennamen duidelijk af te bakenen (Johan Cruyff-interview). Woordinterne spaties dienen alleen te worden gebruikt in het geval van complexe persoonsnamen.

Uiteraard is hiermee niet alles gezegd over de spelling van samenstellingen. Het bekende probleem van de spelling van verbindingsklanken is hier niet aangesneden. Die discussie zal ongetwijfeld losbarsten als het rapport van de spellingcommissie van de Taalunie daarover dit jaar verschijnt.