Onze Taal. Jaargang 61

[p. 228]

Los, vast of een streepje?

S.R. van der Mije - redacteur, Hamburg

In mijn werk als redactioneel medewerker/corrector van enkele Nederlands- en Duitstalige medische tijdschriften loop ik geregeld tegen een lastig spellingprobleem aan: de toepassing van spellingregels voor de schrijfwijze van samenstellingen. Dat wil zeggen: wanneer moeten die delen los worden geschreven, wanneer vast en wanneer met een streepje?

Ik sta niet alleen in mijn onzekerheid. Ik geef één voorbeeld van de chaos waartoe al dat getwijfel leidt. Het Haarlems Dagblad schrijft op 16 mei 1990 gekkekoeienziekte; op 17 mei gekke koeienziekte; op 6 juni heet het gekke-koeienziekte en op 7 juni gekke koeien ziekte.

Een veelvoorkomende fout is dat twee zelfstandige naamwoorden, waarvan het eerste het tweede nader bepaalt, los geschreven worden als men het woord te lang vindt worden. Woordenboek wordt nog aaneengeschreven, maar patiënten vereniging vaak los. Deze tendens hangt ongetwijfeld samen met het oprukken van het Engels, wat zeker voor medische teksten geldt. In het Engels wordt meestal los geschreven wat wij aaneenschrijven. De Engelsen schrijven bijvoorbeeld heart-beat registration waar wij hartslagregistratie zouden moeten schrijven. Wie zo'n lang woord lelijk of moeilijk leesbaar vindt, kan een verbindingsstreepje zetten (hartslag-registratie) of het begrip omschrijven met een voorzetsel: ‘registratie van de hartslag’, wat in elk geval duidelijker is dan de Engelse term.

● Frequentie als norm

Met de regels die de Woordenlijst Nederlandse taal (het Groene Boekje) geeft als uitgangspunt, wil ik ingaan op de mogelijke schrijfwijzen van samenstellingen bestaande uit een bijvoeglijk naamwoord en een of meer zelfstandige naamwoorden.

In het Nederlands worden samenstellingen zoveel mogelijk aaneengeschreven. Dat is bijvoorbeeld het geval bij gangbare samenstellingen als heteluchtmotor of oudewijvenpraat. Hoe ‘gewoner’ een samenstelling is en hoe vaker zij wordt gebruikt, hoe sterker aaneenschrijven de voorkeur heeft, zo lijkt het. Het Groene Boekje raadt het gebruik van een koppelteken onder andere aan in ‘samenstellingen waarvan het eerste lid bestaat uit twee buiten de samenstelling gescheiden geschreven delen, als men wil doen uitkomen, dat die twee delen bijeen behoren: kleineboerenpartij, rijdende-artilleriekazerne, ...’ Zou in plaats van het koppelteken een spatie gebruikt worden, dan slaat kleine op partij in plaats van op boeren. De juiste schrijfwijze in het Haarlems Dagblad was dus gekkekoeienziekte. Ik ben geneigd samenstellingen als angina-pectorisklachten op dezelfde manier te schrijven, dus mét een koppelteken. Net als in de kleine-boerenpartij geeft het streepje hier aan dat angina en pectoris, die normaliter los geschreven worden, bij elkaar horen: ‘klachten van angina pectoris’, overeenkomstig ‘partij van kleine boeren’.

● Pijpetuitje

Ook in de volgende twee gevallen is het gebruikelijk de delen van een samenstelling met een koppelteken te scheiden:

1 Ter verduidelijking van de opbouw van het woord of ter voorkoming van misleidende of zonderlinge spellingbeelden: pijp-etuitje, gastro-enterologie, zestiende-eeuws. (Het is niet helemaal duidelijk in welke gevallen een koppelteken de voorkeur verdient boven een deelteken (trema). Waarom schrijven we bijvoorbeeld wel kippeëi maar niet radioömroep? Vooral bij langere woorden lijkt het gebruik van een streepje een elegantere oplossing. Dus geen gastroënterologie maar gastro-enterologie).

2 In samenstellingen met namen, letters, lettercombinaties, cijfers en andere tekens: Framinghamstudie, g-snaar, t.b.c.-patiënt, NSAID-behandeling, 24-uursregistratie, H2-blokker, HMG-CoA-reductaseremmer.

Combinaties van een bijvoeglijk naamwoord en een zelfstandig naamwoord zijn in een aantal gevallen zozeer tot één begrip geworden dat zij aaneengeschreven worden: zwakstroom, kleingeld, nieuwbouw, zwarthandelaar, hogeschool. Hierbij speelt vaak een betekenisverschil mee: een hoge school betekent niet hetzelfde als een hogeschool. In de medische sector komen vergelijkbare vormen als differentiaaldiagnose en coronairarterie veel voor; in het onderwijs spreken we van de doctoraalscriptie. In feite zijn dit germanismen, die echter veelal geen weerstand meer oproepen. Maar dat betekent niet dat aaneenschrijven van een bijvoeglijk en zelfstandig naamwoord zonder meer de voorkeur heeft. Een vorm als lokaalanesthesie kan beter vervangen worden door de woordgroep lokale anesthesie.

Ik besluit met een opsomming van enkele samenstellingen en woordgroepen uit het medisch jargon, zoals die volgens mij gespeld zouden moeten worden:

contra-indicatie

maag-darmkanaal

plasma-cholesterolgehalte

t.b.c.-patiënt

totaalcholesterolgehalte/totale cholesterolgehalte

vijfjaarsoverleving

een vals-positieve uitslag

niet-invasieve behandeling

faeces-occulttest

coloscopie

diverticulair lijden

plasmacholesterol

mesenteriaalarterie

recidiefklachten

bèta-blokker

hiatus-hernia

Dit artikel is een sterk bewerkte versie van een langere inzending.