Onze Taal. Jaargang 61

[p. 224]

Wederwaardigheden van een oude dame
De versukkeling van de Académie française

Harry Cohen - Brussel

In 1635 stond de Franse staatsman Richelieu op het hoogtepunt van zijn carrière. In minder dan twintig jaar had hij het van hofkapelaan tot kardinaal en eerste minister gebracht, een hertogstitel verworven, zijn binnenlandse vijand (de hugenoten) op de knieën gedwongen, en Frankrijk tot het machtigste land van Europa gemaakt. Nu alle politieke en militaire doelen waren bereikt, richtte hij zijn aandacht op een andere zaak van nationaal belang: een eenvormige landstaal.

De in 1635 door Richelieu opgerichte Académie française kreeg de opdracht de Franse taal vaste regels te geven en voor haar zuiverheid en doeltreffendheid te zorgen. Als middel daartoe noemen de statuten de samenstelling van een woordenboek, een grammatica, een retorica en een poëtica. Van de laatste twee is nooit iets gekomen, en het werk aan de grammatica is eeuwenlang op de lange baan geschoven, maar met het woordenboek is de Académie gedurende haar hele bestaan in de weer geweest. De Dictionnaire is het klassieke voorbeeld van een poging tot taalnormering.

● Geen deskundigheid

De voorbereidingen verliepen moeizaam. Over vorm en inhoud van het boek is meer dan vijftig jaar beraadslaagd (alleen al vijf weken over de vraag of de letter A gewoon als klinker of ook als zelfstandig naamwoord moest worden gepresenteerd). Wat in 1694 ten slotte uit de bus komt, is verre van volmaakt.

Veel nietszeggende definities (liefde: ‘gevoel van degene die liefheeft’; rivierkreeft: ‘soort visje’) en een weinig praktische rangschikking van de trefwoorden. Deze zijn namelijk gegroepeerd tot ‘woordfamilies’, waardoor bijvoorbeeld abstraction ergens achter traire (= trekken) moet worden gezocht. Pas in de tweede editie (1718) wordt consequent op de alfabetische volgorde overgegaan. In deze en alle volgende edities is telkens de spelling herzien en het trefwoordenbestand verjongd. Bovendien worden de definities gaandeweg informatiever (de rivierkreeft is nu een tienpotig schaaldier met voorpoten die in scharen overgaan, enz.)

Deze inventaris van de Franse woordenschat groeit uit tot een onmisbaar stuk gereedschap voor schrijvers, drukkers en leraren. De vraag naar het boek stijgt almaar en menige editie moet herhaaldelijk herdrukt worden. In de negentiende eeuw beginnen zich evenwel moeilijkheden aan de produktiekant voor te doen. Het aantal nieuwe woorden neemt telkens sneller toe en de Académie heeft niet de deskundigheid in huis om die stroom te verwerken. Het duurt telkens langer voordat er een volgende editie uitkomt. Bovendien verschijnen er andere woordenboeken op de markt (Littré, Larousse) van uitgevers die wél het apparaat bezitten om hun produkt bij de tijd te houden. Van de achtste editie van de Dictionnaire (1932) blijkt geen herdruk meer nodig te zijn...

● Ongewenst kindje

Het andere standaardwerk, de grammatica, is nooit een succes geweest. De samenstelling is heel lang uitgesteld, maar na de invoering van de leerplicht viel aan deze statutaire verplichting niet meer te ontkomen. Toen de Grammaire de l'Académie française in 1932 ten slotte uitkwam, verwekte de inhoud een storm van kritiek. Een tweede editie bracht allerlei verbeteringen, maar in 1936 verscheen er een spraakkunst van particuliere zijde (M. Grevisse, Le bon usage) en sindsdien praat niemand meer over het ongewenste kindje.

Het meeste gezichtsverlies heeft de Académie evenwel geleden in de schermutselingen rondom de Franse spelling. Aanvankelijk was voor de Dictionnaire een tamelijk conservatieve schrijfwijze gekozen (men wilde zich onderscheiden van ‘ongeletterden en onnozele vrouwen’). Latere edities brachten hervormingen: u en v worden twee aparte letters, evenals i en j (een vondst van Nederlandse drukkers), de niet-uitgesprokens verdwijnt (forest -> forêt), de oi wordt, wanneer de uitspraak daartoe aanleiding geeft, vervangen door ai (françois -> français), enz. De modernisering verliep evenwel niet rechtlijnig; menige vereenvoudiging werd in een volgende editie weer ongedaan gemaakt.

[p. 225]

● Niet als fout

In de negentiende eeuw, toen steeds meer mensen een school bezochten, kwamen de eerste klachten over de ‘leerbaarheid’ van het spellingsysteem. De regering wilde zich niet met de spelling bemoeien (daar was immers de Académie voor), maar na de invoering van de leerplicht meende zij er wel voor te moeten zorgen dat het onderwijs voor iedereen haalbaar was. Daarom werd verordend dat bepaalde zonden tegen de onderwezen taalregels bij examens niet als fout mochten worden gerekend. De Académie protesteerde herhaaldelijk tegen deze tolérances, maar de ministers antwoordden telkens met nieuwe maatregelen van dezelfde strekking. In 1990 maakte de regering aan deze touwtrekkerij een eind door een eigen spellinghervorming voor het onderwijs te publiceren. Deze maatregel heeft overigens geen eind aan de verwarring gemaakt.

Terzijde. Het zwaartepunt van de spellingconflicten ligt in Frankrijk niet bij dezelfde problemen als in Nederland. Bij ons gaat de strijd in de eerste plaats om de schrijfwijze van leenwoorden (millioen werd miljoen; wordt het straks quiz of kwis?), in Frankrijk staan daarentegen de afwijkingen van vaste woordvormingspatronen centraal. Dit klinkt als een heel principiële zaak, maar in de praktijk gaat het om een rijtje losse gevallen. Een typisch voorbeeld is het woord chariot (= wagentje) dat met twee r's geschreven zou moeten worden omdat dat bij andere afleidingen van char (= kar) ook gedaan wordt, bijvoorbeeld bij charrue (= ploeg). Een tweede punt van discussie vormen de zogenaamde grammaticale spellingvoorschriften, enigszins te vergelijken met de Nederlandse debatten over de -t in ‘hij wordt’. Deze hele problematiek is overigens in Onze Taal al aan de orde geweest (mei 1990, blz. 83).

● Slechts registrator

Enige jaren tevoren had de Académie zich al behoorlijk belachelijk gemaakt door eerst openlijk met enkele punten van een spellinghervormingsplan in te stemmen, deze vervolgens in de eerste aflevering van een nieuwe editie van de Dictionnaire ook toe te passen en een jaar later bij de tweede aflevering (midden in de letter B!) weer tot het oude systeem terug te keren. Als motief werd opgegeven dat de vernieuwing niet bij het publiek was aangeslagen. De Académie wil namelijk niet vooroplopen, doch slechts als ‘registrator van het gebruik’ optreden. Dit mag een verstandige houding zijn wanneer het om het opnemen van nieuwe woorden en woordbetekenissen gaat, bij de spelling komt een dergelijk beleid neer op bevriezing van de bestaande toestand (in Frankrijk althans). De ‘gebruikelijke’ spelling is immers de neerslag van de regels die op de scholen onderwezen worden. En die scholen moeten zich aan het bestaande systeem houden. Voorstanders van spellingwijziging spreken hier zuchtend van ‘de vicieuze cirkel’.

•
‘Een kring van veertig vooraanstaande schrijvers, geleerden, kunstenaars, geestelijken, maarschalken en hertogen, die doek je niet zomaar op’
•

Ook op een heel ander terrein heeft de Académie het initiatief aan zich voorbij laten gaan. Meer dan eens heeft zij laten weten dat randgebieden als slang, vaktermen en jargon niet tot haar werkterrein behoren. Welnu, toen president De Gaulle in de jaren zestig een campagne tegen de verengelsing van het Frans begon, wendde hij zich dan ook niet tot de Académie, maar riep hij daarvoor een apart regeringsapparaat in het leven. Deze heksenjacht is nu voorbij, maar de organisatie is blijven bestaan en haar werkzaamheden zijn uitgegroeid tot de normalisatie van wetenschappelijke, technische en bestuurlijke terminologie in het algemeen. Ook bij dit stukje taalbeleid is de Académie, de ‘hoedster van de taal’, weer langs de kant blijven staan.

● Onsterfelijk

Betekent dit alles nu dat de dagen van Richelieus schepping geteld zijn? Geen sprake van. Om te beginnen is de Académie française tegenwoordig een onderdeel van het befaamde Institut de France, en dat staat stevig op zijn benen. Ten tweede vormen de Onsterfelijken, zoals de leden wel worden aangeduid, de jury voor tientallen literaire prijzen. En ten slotte is er de almacht van de traditie. Een kring van veertig vooraanstaande schrijvers, geleerden, kunstenaars, geestelijken, maarschalken en hertogen, die doek je niet zomaar op. Met hun historische behuizing en hun ceremoniële uniformen - compleet met degen en tweepuntige steek - vormen zij, zoals men in Frankrijk zegt, een deel van het landschap.

Knoopdoorhakkende beslissingen behoeft men van dit gezelschap echter niet te verwachten. De gemiddelde leeftijd ligt boven de zeventig, de eerste niet-katholieke geestelijke werd na 1960 opgenomen, de eerste buitenlander na 1970, de eerste vrouw na 1980. Taalkundigen treft men onder de leden zelden aan; de Dictionnaire is dan ook voor een groot deel het werk van enkelingen en betaalde krachten. Ondertussen zit het Franse spellingbeleid danig in het slop. Het is de vraag of de Oude Dame (een andere bijnaam) het daar ooit uit zal kunnen halen.