Onze Taal. Jaargang 61

[p. 216]

De Spraakmakers

Een nieuwe Van Dale, voor het eerst samengesteld met de computer. Wat is er veranderd? Een interview met redacteur Hans Heestermans over bewindspersoon, boekenweekgeschenk, barokcantate en vloeken als een Turk.

‘Een bachtrompetie doet me meer dan een baarkruk’

Peter Burger

Dr. Hans Heestermans (1943) werd in 1976 samen met prof. dr. Guido Geerts opvolger van C. Kruyskamp als redacteur van de grote Van Dale. Hij behoorde toen al tot de redactie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Onvermoeibaar lezingenhouder en stukjesschrijver. Columns en artikelen in NRC en Onze Taal. In het Brabants Nieuwsblad schrijft hij over het dialect van Bergen op Zoom, waar hij opgroeide. Samensteller van het scheldwoordenboek Luilebol, dat de 12de editie van Van Dale verrijkte met gratekut.

De dikke Van Dale is al sinds jaar en dag een onverbiddelijke bestseller. Hoe goed het grote woordenboek van de Nederlandse taal precies verkoopt, is echter een geheim dat door de firma Van Dale streng bewaakt wordt - de concurrentie luistert mee. Pas bij de presentatie van de 12de druk wilde het bedrijf vertellen hoeveel mensen de vorige druk in de kast hebben staan: 325.000.

Deze 12de editie bevat 240.000 trefwoorden, waarvan er 12.000 nieuw zijn. Enkele nieuwkomers: amuse-gueule, babbelbox, broeikaseffect, broodje aap, buma (burgermannetje), kattekrabziekte, kauwborstel, kebab, kindertelefoon, supporterstrein en zakjapanner.

De frankeermachine van Van Dale Lexicografie stempelt op alle poststukken: ‘Van Dale. Het laatste woord.’ Van Dales woord is voor veel Nederlandstaligen wet, hoe vaak de redacteuren zelf ook verklaren dat zij geen wetboek schrijven. DIKKE VAN DALE VOL FOUTEN, kopte De Telegraaf op 15 augustus boven een interview met Hans Heestermans, die samen met Guido Geerts de hoofdredactie voerde. Want hun hebben is toch fout? En toch staat het in Van Dale. Schande!

● Normatief

Hans Heestermans: ‘Die kop in De Telegraaf is schandelijk. Wij registreren hun hebben omdat het vaak gebruikt wordt, maar we vermelden wel dat het geen standaardtaal is. Wij gaan ervan uit dat je alles moet opnemen als het bestaat. In de inleiding citeren we Kruyskamp, die de meningen daarover zo mooi aforistisch samenvatte: “Het staat in Van Dale, dus het is zo; nee, omdat het zo is, staat het in Van Dale.” Maar niet alles is daarmee zonder meer goed Nederlands. Een woord als doei nemen we op, maar we zetten er wel bij dat het niet door iedereen geaccepteerd wordt.

Hoe langer ik aan Van Dale werk, hoe normatiever ik word, omdat ik steeds hoor dat mensen een uitspraak willen over wat correct is en wat niet. Tot het moment dat ik aan Van Dale ging werken, vond ik het alleen maar fascinerend om te beschrijven wat er gebeurt in de taal.’

Zijn er ook woorden die u zelf met pijn in uw hart opneemt?

‘Ja, ik ben niet zo dol op politieke woorden en uitdrukkingen zoals de rit uitzitten, of een woord als bewindspersoon. Een belachelijk woord, maar je leest en hoort het steeds meer. Uit mijn mond zul je het nooit horen. Het is duidelijk ontworpen in de veronderstelling dat bewindsman seksistisch zou zijn, wat ik niet geloof. Bovendien bestond naast bewindsman al bewindsvrouwe.

Nee, er zijn niet zoveel woorden waaraan ik een hekel heb; er zijn wel veel woorden waarvan ik blij ben dat ik ze heb opgenomen. Alledaagse woorden, zoals eetcafé en eetafspraak. Of andere, heel gewone woorden: bestekbak, biologielokaal, boekenweekgeschenk, botaniseermap, fruitmand, erehaag, chocoladehagelslag, Droste-effect.

Ik ben ook blij met woorden die iets van de samenleving in een bepaalde periode weerspiegelen. Deze editie bevat veel samenstellingen die beginnen met milieu- en gif-, zoals gifschandaal.’ (Turend in een bak met fiches:) ‘Ook de honden doen het goed in deze periode: hondebrokken, hondegeur, hondekoekje, hondelucht, hondenmakelaar, hondenwachter, hondenweide, hondepaspoort.’

Zijn voorganger Kruyskamp haatte popmuziek, wat hij tot uitdrukking bracht in zijn veelgeciteerde definitie: ‘bij jeugdige en onrijpe personen in de smaak vallende hedendaagse amusementsmuziek’. Ook Heestermans is een liefhebber van klassieke muziek, hoewel hij dat niet in zijn definities zal uiten.

‘Maar als ik het woord bachtrompetje opneem, dan doet me dat meer dan het opnemen van het woord baarkruk, “kruk die gebruikt wordt bij het baren van kinderen”, niet te verwarren met barkruk. Ik heb ook met veel plezier barokcantate opgenomen.’

Pas als een woord drie jaar lang in een groter gebied gebruikt wordt, krijgt het een verblijfsvergunning voor Van Dale. Weet u echt van al die 12.000 nieuwe woorden zeker

[p. 217]

dat het geen eendagsvliegen zijn? ‘Nee, maar wel van zo'n 96, 97%. Daarvan heb ik gedateerde kranteknipsels of andere bewijsplaatsen. De overige drie of vier procent behoren tot een schemergebied, die geef je het voordeel van de twijfel. Er zijn woorden die ik zelf ken en in mijn omgeving hoor, zonder dat ik kan bewijzen dat ze algemeen gangbaar zijn.’

Veel nieuwe woorden bereiken de twee redacteuren in de postzakken vol brieven van Van-Dale-fans. Topinformant is al jarenlang de heer Van der Giessen, gepensioneerd leraar Nederlands uit Barneveld, die vele uren per dag - betaald - voor Van Dale kranten, tijdschriften, reclamefolders en boeken leest, speurend naar nieuwe woorden.

Van Dale koopt ook woorden uit de Taaldatabank, de grote elektronische woordenverzameling van het Instituut voor Lexicologie in Leiden. Waar haalt u de meeste woorden vandaan?

foto: Tjabring van Egten

‘Van der Giessen heeft ons sinds ik aan Van Dale werk wel 250.000 fiches toegestuurd. Dat zijn er zo'n 15 à 20.000 per jaar. Niet dat ál die woorden er ook in komen, overigens. Ik denk dat zo'n 40% van correspondenten komt, met Van der Giessen erbij. 60% komt uit eigen aantekeningen, plus de Taaldatabank. De Taaldatabank levert behalve nieuwe woorden ook voorbeeldzinnen voor woorden die we al kennen. Maar er gaat bijna geen dag voorbij of ik noteer zelf een paar woorden die we tot op dat moment niet hadden.’

● Computer

In 1984, enkele maanden nadat Geerts en Heestermans de kopij voor Van Dale 11 hadden ingeleverd, werd begonnen aan de voorbereidingen voor de nieuwe editie. Heestermans: ‘Het was toen van het begin af aan duidelijk dat we de computer er niet meer buiten konden laten.’

De computer heeft het woordenboek consistenter gemaakt, aldus Heestermans. De computer controleert bijvoorbeeld of alle verwijzingen kloppen en of alle woorden die in definities gebruikt worden ook zelf als trefwoord voorkomen. Dat moet het dus onmogelijk maken dat lezers, zoals in Van Dale 11, bij hussen vinden: ‘zie huisen’, en, zoekend naar huisen, op een lege plek stuiten tussen huiselijkheid en huisgeit.

Heestermans: ‘Zo'n formulier waarop je bij ieder nieuw woord die gegevens moet invullen, dwingt je ook je gedachten te bepalen. Je wordt je zo mogelijk nog bewuster van de structuur van een woordenboekartikel.

Voor de volgende druk zullen we bijvoorbeeld alle voetbaltermen eruit laten rollen en bekijken of die aangevuld moeten worden. Je kunt al die vakgebieden laten beoordelen door deskundigen. Vroeger moest ik zo iemand de hele Van Dale geven; dan moest hij 32 miljoen lettertekentjes doornemen.’

● Beledigend

Aan racistische en andere kwetsende woorden is voor het eerst het label <beledigend> toegevoegd. Van Dale heeft daarmee een primeur in het Nederlands taalgebied. Heestermans: ‘Ik vind dat noodzakelijk. De woorden die je opneemt, stammen uit de samenleving, de ideeën over die woorden ook. We zetten wel bij een woord dat het vulgair is, of informeel, of archaïsch, en ik vind dat Van Dale het ook moet weergeven als mensen zich door een woord gegriefd voelen.

Ik heb vrij lang met joodse mensen gesproken over het woord jood in de geïncrimineerde betekenis - ‘woekeraar, afzetter, al te handige zakenman’. Velen van hen vinden dat ik dat woord moet schrappen. Maar dan zeg ik altijd: dan moet ik ook andere woorden schrappen, zoals boer. Bovendien zou ik door de betekenis van dat woord te schrappen de taalwerkelijkheid geweld aandoen. Dan zou Van Dale lijken

[p. 218]

op een Russisch geschiedenisboek, dat bij elke nieuwe regering de geschiedenis herschrijft. Bovendien kun je nu tegen iedereen zeggen die dat woord gebruikt: in Van Dale staat dat het beledigend is.

Bij jezuïetenstreek staat nu ook dat het beledigend is. Bij vloeken als een Turk ook, omdat de Turken het als beledigend voelen.’

Zal de volgende editie een label seksistisch bevatten?

‘Dat is niet uitgesloten, maar ik denk dat de echte harde, anti-seksistische golf niet meer bestaat. Dus kun je zeggen: dat leeft al niet meer zo erg in de samenleving.’

In het nieuwjaarsgeschenk van de firma Van Dale citeert G.L. van Lennep uit de auteursinstructies een van de redenen om vrouwelijke persoons- en beroepsnamen in de toekomst als aparte ingang op te nemen: als Van Dale zich om markttechnische redenen vrouwvriendelijk moet profileren. Kan samenleving ook een ander woord zijn voor markt?

‘Dat zijn dingen waar Geerts en ik ons niet zo erg mee bezig houden. Als die ideeën in het bedrijf leven, dan praten we daarover. Maar onze eigen maatschappelijke en taalkundige ideeën zijn altijd nog belangrijker dan eventuele markttechnische redenen die Van Dale zou aanvoeren.

Bij de vrouwelijke persoons- en beroepsaanduidingen was de belangrijkste reden om ze na hun mannelijke tegenhangers op te nemen en niet als aparte ingang, dat dat ruimte bespaart. Ja, apart opnemen zou vrouwvriendelijker zijn.’

Hoe houdbaar is deze nieuwe editie? Veel mensen hebben een woordenboek in de eerste plaats om te kijken hoe je woorden spelt. Als de Spellingcommisie van de Taalunie zich aan de planning houdt, worden haar voorstellen tien dagen na de nieuwe Van Dale gepresenteerd. Zou een spellingwijziging op korte termijn Van Dale niet in één klap achterhaald maken?

‘Dat valt allemaal wel mee. De Spellingcommissie is nog niet klaar. Dan moet het voorstel - want het is niets anders dan een voorstel - nog overgenomen worden door het comité van ministers van Nederland en België. En dan moet het nog door de Kamer. Hoe lang het kan duren, zie je aan het Groene Boekje: dat kwam pas zeven jaar na de spellingwet van 1947. Ik maak me er geen zorgen over.’

Guido Geerts verenigt het voorzitterschap van de Spellingcommissie met het redacteurschap van Van Dale. Heeft hij er als Van-Daleredacteur geen belang bij dat de spelling gelijk blijft? Geerts, om commentaar gevraagd: ‘Als de spelling verandert, is dat hoogstens een zorg voor de uitgever, niet voor mij als redacteur. Ons eindrapport verschijnt in september, maar wordt mogelijk nog niet openbaar gemaakt. Voor het samenstellen van een nieuwe woordenlijst hebben we de tijd tot eind 1993. Een eventuele spellingwijziging kan heel goed nog wel vijf jaar op zich laten wachten.’

● Van Dale 13

Heestermans en Geerts denken inmiddels al na over Van Dale 13. De ‘dikke’, sinds de vorige druk driedelig, lijkt de grenzen van de groei te hebben bereikt.

Heestermans: ‘Eens eindigt onze mogelijkheid om niet in de trefwoorden te schrappen. Want veel dikker dan het boek nu is mag het niet worden. Van Dale beschrijft de taal van de laatste 150 jaar. Beschrijven we over 25 jaar de taal van de laatste 175 jaar, of maken we er toch maar 150 jaar van en schrappen we eerdere woorden en betekenissen?’

De literaire citaten zijn voor een deel vernieuwd. A.F.Th. van der Heijden levert de voorbeeldzin bij shoarmazaak. Is hij een van uw persoonlijke favorieten?

‘Van der Heijden is een van de geliefde schrijvers van Geerts. Mijn eigen favorieten zijn Nijhoff, Achterberg, Kopland, meer de dichters dan de schrijvers. Ik vind dat de gehele Nederlandse gecanoniseerde literatuur erin terecht moet komen, alle bekende regels, zoals je de Petit Robert kunt lezen als een compendium van de Franse literatuur. Daar gaan we voor de volgende druk zeker nog veel consequenter aan werken.’