Onze Taal. Jaargang 61

[p. 198]

Van eeuwig doorknutselende veranderaars
Pleidooi voor een stabiele spelling

Harry Cohen - Brussel

Achthonderd jaar geleden was de schriftelijke weergave van het gesproken woord een probleem dat elke schrijver op zijn eigen manier oploste. Het zou nog eeuwen duren eer er van een algemeen aanvaard spellingsysteem, zoals wij dat kennen, sprake was. Wat er in de tussentijd gebeurd is, wordt uitvoerig verhaald in G.C. Molewijks boek Spellingverandering van zin naar onzin (1200-heden).

Zoals uit de titel blijkt, wil de auteur de geschiedenis van de Nederlandse spelling niet alleen beschrijven, maar ook beoordelen. Daardoor gaat zijn aandacht vooral uit naar de tijd waarin de overheid zich met de spelling bemoeit, dat wil zeggen de laatste twee eeuwen. In 1804 liet de regering voor het eerst een in haar opdracht geschreven verhandeling over de spelling verschijnen. Samensteller was de Leidse hoogleraar Siegenbeek. Deze regeling stuitte echter op nogal wat weerstand bij het publiek. Meer succes hadden de taalkundigen De Vries en Te Winkel, die omstreeks 1865 een afwijkend systeem publiceerden. Hoewel de overheid zich afzijdig hield, groeide hun aanhang met het jaar, vooral in onderwijskringen. In 1883 ging de regering overstag: in al haar stukken moest voortaan de spelling van De Vries en Te Winkel worden toegepast. In de daaropvolgende vijftig jaar heeft deze spelling de facto als standaard gefungeerd.

● Een woelige periode

Molewijk ziet de spelling in elke fase van haar ontwikkeling als de resultante van drie krachten: het spellingconservatisme van degenen die nooit iets willen veranderen, het spellingcontraminisme van degenen die altijd iets willen veranderen, en het spellingregulisme, een maatschappelijk mechanisme dat bewerkstelligt dat van elke reeks spellingvarianten er één de status van norm krijgt, zodat de andere afsterven. Voorbeeld: van de reeks t'huys, thuys, thuis is de derde variant de norm geworden, de twee andere zijn verdwenen. De conservatief had ze alle drie willen behouden, de contraminist stelt tuis voor.

In deze visie zijn Siegenbeek en De Vries en Te Winkel volvoerders van het regulisme. Zij hebben de in gebruik zijnde spellingvormen op een verstandige manier geselecteerd. Het resultaat van hun werk is van begin af aan bedreigd door contraministen die nieuwe, in de praktijk niet bestaande varianten trachtten in te voeren. De geschiedenis van dit contraminisme en zijn beoordeling daarvan vormen het centrale onderwerp van Molewijks boek.

In de negentiende eeuw was contraminisme meestal niet meer dan een particuliere liefhebberij. Van Deyssel schreef bijvoorbeeld manjifiek en siloët, maar verwachtte niet dat iemand hem daarin volgen zou. Het verschijnsel kreeg pas maatschappelijke betekenis toen de Leerplichtwet in zicht kwam. In 1891 publiceerde de HBS-leraar Kollewijn zijn plan voor een Vereenvoudigde Spelling (geen heerlijke visch met boonen, maar heerlike vis met bonen), anderen volgden met gematigder of juist radicalere projecten en er werd de ene regeringscommissie na de andere ingesteld om al die voorstellen te onderzoeken. Deze woelige periode wordt in detail beschreven.

● Het andere uiterste

Molewijk stelt vast dat geen van de plannen van nut was. De contraministen hebben nooit een steekhoudend motief aangevoerd om van De Vries en Te Winkel af te wijken. De bewering dat een eenvoudiger spelling gemakkelijker te leren valt, is nooit hardgemaakt. Bovendien vindt de auteur dat aan het onderwijsaspect te veel gewicht wordt gehecht, gezien het relatief korte deel van ons leven dat we op school doorbrengen. Voor het argument dat zo'n spelling meer schrijfgemak oplevert, is hij evenmin gevoelig. In elk mensenleven wordt vele malen meer gelezen dan geschreven, en het leesgemak gaat er met een vereenvoudiging juist níet op vooruit. Volwassenen lezen namelijk niet letter voor letter, maar herkennen complete woordbeelden. Elke verandering in deze beelden, in welke richting ook, veroorzaakt dus overgangsmoeilijkheden.

In het algemeen willen contraministen het spellingbeeld beter in overeenstemming brengen met de klankenreeks die men bij het spreken hoort. Molewijk laat zien dat volkomen overeenstemming om diverse redenen een onmogelijk ideaal is: er zijn meer klanken dan lettertekens; er zijn allerlei uitspraakverschillen binnen de taalgemeenschap; de uitspraak van een woord wordt beïnvloed door zijn ‘omgeving’ (in soep horen we een p, in soepbord niet), enz. Maar ook al was dat ideaal te verwezenlijken, dan nog zouden bepaalde afwijkingen tussen schrift en klank zinvol zijn. Nu ik word met

[p. 199]

een d wordt geschreven, ziet de lezer sneller dat het om het werkwoord worden gaat, en de t in hij wordt geeft nog een scheutje extra informatie. Sommige moderne contraministen erkennen dit voordeel, maar vervallen dan meteen in het andere uiterste (hij leezt, beschaavd e.d.).

● Kosten, leed en schade

In 1934 voerde minister Marchant een nieuwe spelling in, waarin een groot deel van Kollewijns voorstellen was verwerkt. Dit systeem was uitsluitend voor het onderwijs bestemd, maar in de Spellingwet 1947, die een wijdere strekking had, werd het vrijwel ongewijzigd overgenomen. Ten slotte volgde in 1954 het Groene Boekje, dat ons doen en laten tot op de dag van vandaag beheerst.

Ook daarna is er weer een stroom van hervormingsplannen gelanceerd, niet alleen door particulieren, maar ook door overheidscommissies. Alle projecten worden in het boek uitvoerig doorgelicht, zodat we een idee krijgen van wat er zoal bedacht is. Er zijn hervormers geweest die raadiejoo wilden spellen, anderen dachten aan srik, haavu of onenechhijt. Eén noemde zich kriitiisu sgoolloogoopeedist en een ander stelde hij zettt voor (zetten minus -en plus -t). Het boek bevat ook een massa informatie over algemene taalproblemen, de omstandigheden in Zuid-Afrika en Suriname, de opkomst van het Esperanto, de toestand tijdens de Duitse bezetting en nog veel meer. Deze excursies zijn op zichzelf vaak interessant, maar het betoog wordt er nogal onoverzichtelijk en zeker niet overtuigender door.

Maar overtuigen is juist waar het de schrijver om te doen is. Zijn boodschap is dat het Nederlands na de aanvaarding van de spelling van De Vries en Te Winkel is aangeland bij wat wel de ‘orthografische eindtoestand’ wordt genoemd (net als het Engels). Elke verdere wijziging van buitenaf veroorzaakt kosten, leed en cultuurschade, terwijl daar geen enkel voordeel tegenover staat. De wijzigingen van 1934 (Marchant) en 1954 (Groene Boekje) waren misstappen, maar daar moeten we ons nu bij neerleggen. Iedereen houde zich voortaan aan het Groene Boekje (alleen de voorkeurvormen) en Van Dale. We hebben geen behoefte aan een regeling door de overheid of een academie; de handhaving van de normen kan aan de taalgebruikers zelf en de woordenboekmakers worden overgelaten. Als de spelling op deze wijze met rust gelaten wordt, zal slechts af en toe een spontane mutatie optreden. De geruisloze overgang van gramofoon op grammofoon was daar een voorbeeld van (straks mafia en impressario?).

● Missionaire eigenwaan

Tot zover de inhoud van het boek; nu iets over de betoogtrant. Ieder die iets aan de spelling wil veranderen, behoort tot de ‘eeuwig doorknutselende veranderaars’ met ‘bijna onbeschrijflijk primitieve gedachten’ die ‘min of meer automatisch de aanval inzetten tegen iedere spelling die ze toevallig aantreffen’. Met behulp van ‘vergiftigde pijlen’ natuurlijk! Zij verenigen zich in ‘spellingkerken’ waarvan de ‘meestal wat onvolwassen leden’ hun ‘missionaire eigenwaan’ botvieren en ‘primair door dromen, obsessies en verzinsels worden voortgestuwd’. En zo gaat dat door, vijfhonderd smalende bladzijden lang. Goede trouw schijnt bij de wederpartij niet te bestaan. Ook bij taalkundigen gaat het om ‘emotionele voorkeuren’ die zij ‘met een jargon camoufleren en met een academische titel prestige verlenen’. De ‘fonologenprofessor’ Paardekooper is een ‘orthografische tobber’ wiens ideeën ‘op hun best nutteloos’ zijn. Zijn medestanders gebruiken de ‘schoolkindermythe’ om hun ‘bijna fysieke en irrationele afkeer van c's e.d. met een rationeel en sociaal klinkende saus te overgieten’. De regering deugt nog minder, want die heeft ‘heel veel moeite gedaan om reeds lang stabiel geworden spelvormen te ontregelen’ en ‘de allergrootste en alleridiootste spellingoorlog aller eeuwen’ uitgelokt. Marchant mikte zelfs op een ‘biologische sluipmoord’ terwijl de Taalunie ‘onder het mom van iets op te lossen op een permanente chaos aanstuurt’. Wie niet tegen zulke massale scheldpartijen kan, zal het boek niet uitlezen. Jammer, want er staat zoveel wetenswaardigs (en amusants!) tussen dit soort verbitterde uitvallen. Alleen al de literatuurlijst is een kostbaar bezit.

● Molewijk's kiertje

Een tweede punt van kritiek is de typografische verzorging. Het boek rammelt van de zetfouten (nu er geen zetters meer zijn om de schuld te geven, kunnen we eigenlijk beter van tikfouten in het manuscript spreken). Honderden verschrijvingen en vergissingen, zelfs onjuistheden in namen en citaten, en natuurlijk ook die plaag van onze tekstverwerkende tijd: zinnen waarin overblijfsels van een vorige formulering ronddrijven. Dergelijke gebreken zeggen natuurlijk niets over de kwaliteit van de inhoud, maar - zoals iedere koopman weet - elk produkt, goed of slecht, vindt minder aftrek in een flodderige verpakking. Verder wordt op tientallen plaatsen afgeweken van de schrijfwijze in het Groene Boekje of Van Dale (gebruik van hoofdletters en koppeltekens, aaneenschrijfkwesties). Ook dat is geen doodzonde, maar wel vreemd in een betoog waarin fixatie en stabiliteit als het hoogste goed worden aangeprezen.

Aan het eind van het boek worden enkele suggesties gegeven voor wat de Taalunie nu zou kunnen doen. In receptvorm: men neme de Herziene Woordenlijst (SDU, 1990), men verwijdere daaruit de Appendix (dan blijft de voorkeurspelling over), men vervange in woorden als produkt en publikatie de k door een c, men wijzige woorden als leeuwekuil volgens een nieuwe regel voor de tussenletter n (leeuwenkuil), maar niet met ‘ijzeren consequentie’ (paddestoel blijft zo). Men voere ten slotte een andere regel voor het gebruik van de apostrof in (Molewijks boek wordt Molewijk's boek). Zulke voorstellen zijn op zichzelf niet onredelijk. Tja, zo zet ieder de deur op zijn eigen kiertje.