Onze Taal. Jaargang 61

Spellingverandering en gedateerde teksten

Gerard Verhoeven - hoofdmedewerker Taal, Nederlandse Taalunie

In de discussie over spellingverandering zijn de voorstanders vaak afkomstig uit het onderwijs, met name uit het basisonderwijs. De felste tegenstanders vindt men in het algemeen onder schrijvers. Zij voelen zich als een beeldhouwer die gewend was aan marmer en die nu alleen nog maar met leisteen mag werken. De onderwijzers komen op voor degene die het nog moet leren; de schrijvers voor degene die het al onder de knie heeft en weer moet omschakelen. Wat is de invloed van de Nederlandse schrijftraditie hierbij? En: wordt een oude tekst werkelijk gedateerd door spellingherziening of speelt een andere afkeer ons parten?

Het belangrijkste argument dat de schrijvers aanvoeren tegen spellingwijziging is niet het moeten wennen aan iets nieuws. Zij zijn bang dat alles wat in de oude spelling is geschreven, meteen een zeer gedateerde indruk zal maken: de geschreven cultuur van voor de verandering zal moeilijker toegankelijk worden.

● Stijl of spelling?

Gek is dit argument zeker niet. Ieder die wel eens een 19de-eeuwse roman of verhandeling gelezen heeft, zal hebben ervaren dat de kloof met hedendaags proza ontzaglijk groot is. Maar ligt dat aan de spelling? Om die vraag te kunnen beantwoorden heb ik twee min of meer willekeurige stukken proza uitgezocht, een uit 1891 en een uit 1906, die ik eens aan u wil voorleggen.

‘Zij hebben uit geestelijke atomen een gemeente gevormd, en dit geeft hun recht op onzen eerbied. Ten hunnen aanzien past een kritiek, welker openhartigheid nooit in beschimping ontaardt; en die haar voorwerp in ruimte van blik overtreft. Een Luther en een Kalvijn mogen zeggen: buiten mijn godsdienst geen zedelijkheid. Zullen wij nu op onze beurt tot hen zeggen: buiten mijn zedelijk ideaal geen godsdienst? Dat hun religie te wenschen overlaat uit het oogpunt der zedelijke gestrengheid, kunnen wij hun toch niet tot een verwijt maken, wij wier moraal zooveel te wenschen overlaat uit het oogpunt der religieuze verheffing!’
Allard Pierson: Voorrede tot studien over Johannes Kalvijn

Dit stuk maakt op ons een uitgesproken ouderwetse indruk. Welke aspecten van de spelling zouden daarvoor verantwoordelijk gesteld kunnen worden? Ik zie de volgende verschillen: onzen wordt bij ons onze, Kalvijn wordt Calvijn, wenschen wordt wensen (tweemaal) en zooveel schrijven wij als zoveel. In totaal slechts vijf verschillen ten opzichte van de huidige situatie (nog niet één per zin), waarbij ook nog een van de oude vormen in zekere zin moderner is dan de hedendaagse. Als we deze vijf spellingen zouden aanpas-

[p. 196]

sen, zouden we nog allerminst een modern aandoend stuk krijgen.

U kunt een aantal andere verouderde elementen waarschijnlijk probleemloos aanwijzen: ten hunnen, welker, wier. Dit zijn geen spellingkwesties, maar verouderde voornaamwoordelijke aanduidingen. Overigens houden beregelingen van onze spelling, zoals het Groene Boekje, zich - ten onrechte - wel bezig met voornaamwoordelijke verwijzingen.

● Archaïsche taal

Laten we nog een ander stukje bekijken, dit keer iets van meer literaire aard.

‘Die deerns en knapen zijn meestal onuitstaanbaar en hun gekwakel en gelammenteer is buiten alle realiteit geprojecteerd.
Waarom nooit onder deze vrijage, de algemeen menschelijke tragiek van het misstappende meisje? Waarom niets van den onstuimige kant der zinnedriften in de boeren? In een boek als Minnehandel hadden zich hier die groote en geweldige faktoren allerprachtigst moeten verdiepen.
Minnehandel lijkt in die richting, een ongewilde La Terre-parodie. Niet alleen dat we van den schrik'lijken boerenkommer niets merken, we doen dat ook niet van 't mènschelijke in den boer.’
Israël Querido over Stijn Streuvels' Minnehandel

De volgende spellingverschillen met het hedendaagse Nederlands zijn aan te wijzen: menschelijke wordt menselijke, den wordt de (tweemaal), groote wordt grote en schrik'lijken ten slotte wordt schrikkelijke. Ook hier vijf verschillen tussen de oude en de nieuwe spelling.

Zijn deze factoren nu alleen verantwoordelijk voor de gedateerde indruk die het stuk maakt, of ligt dat ook aan andere zaken? Ook hier kunt u ongetwijfeld een aantal andere, verouderde elementen aanwijzen: deerns in plaats van deernen, gekwakel, zinnedriften, schrik'lijken in plaats van verschrikkelijke, boerenkommer.

Zat het ouderwetse bij Pierson hem dus vooral in het voornaamwoordelijke gebruik, bij Querido zijn het vooral verouderde woorden die ons opvallen. In allebei de stukken vertoont ook de zinsbouw afwijkingen van wat tegenwoordig gangbaar is.

● Soorten schrijftaal

Beide citaten wijken op een heel verschillende manier af van modern Nederlands, en dat hangt samen met het feit dat de schrijftaal van rond 1900 uit minstens twee soorten bestaat. De ene soort, de zakelijke schrijftaal, treffen we aan in kranten, tijdschriften en wetenschappelijke verhandelingen. Pierson zit in die traditie. Deze doet nu ouderwets aan door woordgebruik en zinsbouw. Daarnaast bestond er in die tijd een meer artistieke vorm van geschreven taal, dichter aansluitend bij de spreektaal, sterk ritmisch, waar Querido zich van bedient. Zijn stijl, die destijds als zeer modern gold, doet nu niet minder ouderwets aan, door zinsbouw en woordgebruik en door het overmatig gebruik van leestekens, waaronder accenttekens en apostrofs: alles héél schriklijk!

Er zijn dus naast de spelling op zijn minst twee redenen aan te wijzen waarom het geschreven Nederlands van zo'n honderd jaar geleden een nogal belegen indruk op ons maakt. Ten eerste bestond er een type schrijftaal dat sterk afweek van de spreektaal van toen en van die van nu. Onze huidige zakelijke schrijftaal staat dichter bij onze spreektaal, al blijft de afstand aanzienlijk. En, ten tweede, als men een schrijftaal poogde te hanteren die minder last had van de stijve boord, dan deed men dat binnen een artistiek ideaal dat het onze niet meer is. Kortom, of we nu een geleerde verhandeling van een eeuw geleden lezen of gevoelig proza van een tachtiger, ouderwets is het voor ons in allebei de gevallen, ook als de stukken herspeld zouden worden.

In ‘het buitenland’ schijnt dat anders te zijn. De schrijftaaltraditie van de Engelsen en Fransen vertoont een minder grote kloof met de spreektaal. Voor de Duitsers geldt dat zeker niet. Daar staat de schrijftaal, ook heden ten dage, nog zeer ver af van de spreektaal. De kloof tussen vroeger en nu is daardoor echter minder groot dan bij ons. Ook de impressionistische, artistieke schrijftraditie, bij ons alomtegenwoordig tot ver in deze eeuw bij ieder met literaire pretenties, bestaat in het Engels nauwelijks; in het Frans wel, maar daar is die schrijfstijl nooit de algemene norm geworden voor literair proza.

Dit alles neemt niet weg dat die vijf spellingverschillen per stukje ook bijgedragen kunnen hebben tot de gedateerde indruk die het geheel op ons maakt. Mischien leidt één spellingverschil per bladzijde er al toe dat een tekst een vreselijk ouderwetse indruk maakt. Ik ken geen onderzoek dat daarover uitsluitsel geeft.

● Lichamelijke afkeer

Wel kunnen we te hooi en te gras opmerkingen beluisteren die iets verraden over de attitude van de spreker of schrijver ten aanzien van een bepaalde spelling of spellingverandering. Veel mensen voelen zich fysiek welhaast onpasselijk worden bij het lezen van woorden in een nieuwe spelling. Zij vinden een ij bij het ontbijt afschuwlik! Zo vond Godfried Bomans odeklonje niet ruiken naar eau de cologne. Mensje van Keulen vindt ougustus zo koud klinken en voor Jules Deelder is Got geen God meer.

Dit alles wijst erop dat een nieuwe, ingrijpende spellingverandering ertoe zal leiden dat alles wat tot nu toe in het Nederlands is geschreven als ouderwetser zal worden ervaren dan zonder zo'n wijziging. Voorstanders van spellingverandering zijn in het algemeen geneigd de emotionele reacties ten aanzien van wijzigingen te bagatelliseren. Door spellingwijziging verandert immers de taal niet.

Voor de geletterde echter is de spelling een deel van de taal, de evenknie van de uitspraak. Spellingverandering is voor hem even ingrijpend als uitspraakverandering. Tal van onderzoeken hebben de centrale rol van het woordbeeld bij de verwerving, het onthouden en het gebruik van de geschreven taal aangetoond. Daarom moet een rationalisering van de spelling, die velen terecht bepleiten, niet of in elk geval niet diep ingrijpen in de bestaande woordbeelden.