Onze Taal. Jaargang 61

[p. 194]

De mythe der vernederlandsing

G.C. Molewijk - Amsterdam

In artikelen over spelling en plannen voor wijziging daarvan valt steevast de term ‘vernederlandsing’. Hiermee wordt dan vooral gedoeld op het vervangen of schrappen van de letters c, ph, q, rh, th, x en y. Tevens worden aldus verkregen spelvormen als kultuur, sent en tee ‘progressief’ genoemd, suggererend dat de bestaande spelling als het ware uit haarzelf in de richting van die vormen evolueert of dat zou moeten doen. Dit verhaal, dat in veel boeken en artikelen wordt verteld, is echter een mythe.

De bewering dat culture Frans of Engels is, cultuur gedeeltelijk Nederlands en kultuur volledig Nederlands, is om twee redenen onwaar. Ten eerste zijn in het Nederlands altijd zowel c's als k's geschreven, zodat het zeer vreemd is een van beide letters ‘onnederlands’ te noemen. Ten tweede heeft er nooit een spontane omzetting van c's in k's, th's in t's, enz. plaatsgevonden.

● Fixatieproces

Het is niet zo dat bijvoorbeeld casteel in kasteel is veranderd. Het ging anders: er heeft spontane fixatie plaatsgevonden. Vaker dan thans werden dezelfde woorden vroeger wisselend gespeld. In de 17de eeuw kwamen casteel en kasteel naast elkaar voor. Dit gold voor meer spelwijzen: vrijheyd/vryheyd/vryheid/vrijheid, schaep/schaap, lant/land. In de 18de eeuw was door spontane fixatie reeds bij veel woorden één variant overheersend geworden. Dit proces verliep echter niet in alle gevallen even snel. Zo is de afwisseling ei/ey al vóór 1800 als ei gestabiliseerd, terwijl de afwisseling ij/y langer is blijven bestaan. Zelfs in onze tijd zien we nog wel teksten als ryverkeer gestremd, maar nooit meer matig uw snelheyd.

Het is dus niet zo dat casteel in kasteel is veranderd; de afwisseling casteel/kasteel is als kasteel gefixeerd. De c heeft zich uit een aantal woorden teruggetrokken, en de k uit andere. Maar net zoals de fixatie van de ei beter gelukt is dan van de ij, is de fixatie van de k beter gelukt dan van de c. We schrijven tegenwoordig altijd koopman, nooit meer coopman. De c heeft vooral in een aantal bastaardwoorden de overhand gekregen, maar de stabiliteit is nooit volkomen. Ofschoon cultuur de normale spelling is geworden, is kultuur nog niet uitgestorven. De fixatie van de c/s is echter wél goed gelukt: concert is normaal, koncert komt ook wel voor, maar konsert of consert vrijwel nooit.

● Richting conservatief

Toch heeft de c zich in de laatste twee eeuwen een steeds vastere positie verworven. In (woorden)boeken en periodieken van kort na 1800 treffen we behalve academie en commandant regelmatig akademie en kommandant aan. Later is de c sterker gaan overheersen. Vreemd is dit niet, omdat woorden uit de Grieks-Romeinse tijd via het Latijn tot ons gekomen zijn. We spreken immers niet van sustema, fuzikè en Aiguptos maar van systeem, fysica en Egypte. De taalgebruiker heeft daarom in eklips/eclips, kentaur/centaur, fiskaal/fiscaal, enz. de ‘Latijnse’ c boven de ‘Griekse’ k verkozen. Hierbij komt dat de c uitstekend bij onze taal past omdat zij verwantschappen als in introduceren-introductie en medicus-medici zichtbaar maakt.

In onze eeuw werd dit niet anders. Nieuwe woorden als bioscoop en claxon burgerden in met een c. Het ‘Latijnse’ cinema won het van het ‘Griekse’ kinema. Het publiek begon zelfs in internationaal gevoelde woorden als akte, konvooi, traktement, anekdote en kostuum vaak een c te schrijven. Acte ziet er bovendien logisch uit door de visuele verwantschap met acteur, acteren en entr'acte. Bij andere letters gebeurde iets soortgelijks. Encyclopedie werd vaak als encyclopaedie geschreven en hoewel naast photo ook foto opkwam, stond daartegenover dat atmosfeer als atmospheer verscheen. Als er al een evolutie is geweest, dan ging die in hoofdzaak in de richting van de zogenaamd ‘conservatieve’ spelvormen. Een evolutie in ‘progressieve’ zin, ook wel ‘vernederlandsing’ genaamd, heeft nooit plaatsgevonden.

● Stabilisering tegengewerkt

Illustratief is dat de vooroorlogse spellingbeweging rond Kollewijn - die ook de mythe der vernederlandsing uitdroeg - ijverde voor buro, kollega, konsekwentie, sienjaal, tans, tee en kultuur, maar met deze voorstellen zelfs bij de eigen aanhang vrijwel geen voet aan de grond kreeg (overigens wel met heren en mens in plaats van heeren en mensch). Omdat na enige tijd ook in hun kringen het aantal c-spellers eerder toenam, gaf de beweging in 1933 een eigen woordenlijstje uit waarin bij veel woorden de gewone spelling was hersteld en waarin zelfs acte was opgenomen. Het herstel van de c werd mede omschreven als een ingreep die nuttig was voor het onderwijs.

De fixatie van onze spelling,

[p. 195]

vooral van de c, is altijd opzettelijk tegengewerkt. In de vorige eeuw schreef een aantal schrijvers k's en andere privévondsten om op te vallen. Vlamingen schreven ‘anti-Franse’ k's. Een aantal taalkundigen en onderwijzers schreef zogenaamd ‘wetenschappelijke’ of ‘eenvoudige’ k's. NSB'ers schreven ‘Germaanse’ k's, vooral in kultuur. In de jaren zestig en zeventig waren diezelfde k's in de ogen van actievoerders echter weer ‘progressief’.

Ook de overheid heeft de stabiliteit van reeds gefixeerde spelvormen ondergraven en het fixeren van zich stabiliserende spellingen vertraagd. Zij benoemt namelijk al vanaf de Eerste Wereldoorlog zonder enige noodzaak de ene na de andere commissie om over c's, k's en aanverwante zaken te vergaderen. Dit vergaderen is zelfs tijdens de bezetting gewoon doorgegaan, zowel bij de regering in Londen als in kringen van de NSB!

● C en x zijn Nederlands

Dat de ‘vernederlandsing’, waarin ook de vergaderaars over onze spelling beweren te geloven, een mythe is, leren zelfs hun eigen publikaties. Ten tijde van de invoering van het Groene Boekje in 1955 deden C.B. van Haeringen en anderen hun beklag over het grote publiek dat de tot 1955 officiële spelling bureau's nooit door buro's had vervangen, maar eerder bureaux was gaan schrijven. En ofschoon biljart al rond 1800 de officiële spelling was, verscheen op caféruiten nog vaak cafébillard; velen schreven ook na 1955 paedagoog en het woord postuum had de neiging in posthuum te veranderen.

In onze tijd treffen we ook geen ‘vernederlandsing’ aan. De in de jaren zestig en zeventig geschreven fantasiespellingen kado, aksie, belgies en kompjoeter sterven uit. Het correcte Belgisch en computer overheersen weer zeer sterk, en aktie en kado zijn nog wel te zien, maar maken steeds meer plaats voor actie en cadeau. Bij het nieuwe woord fax heeft iedereen de x volkomen aanvaard en taalt niemand naar faks. De c en de x zijn doodgewone, Nederlandse letters, en actie en fax zijn doodgewone, Nederlandse spellingen.

Samenvattend: onze spelling heeft zich altijd bewogen in de richting van een gevarieerd schriftbeeld met spelvormen die met elkaar samenhangen en die oorsprongen zichtbaar maken.