Onze Taal. Jaargang 61

[p. 189]

Afkokers
F. Jansen

Afkokers zijn aardappels die spontaan uiteenvallen als ze gaar zijn. De aldus ontstane bloemige hapjes zijn bij velen geliefd. Maar wie de afkokers iets te lang laat koken, houdt een papje over. In de rubriek ‘Afkokers’ zal Frank Jansen telkens taalzaken van minder belang signaleren, in de hoop dat ze nog net betig en bloemig genoeg zijn, voordat ze in de vormeloze pap der vergetelheid zijn weggezakt. Een deel van de onderwerpen werd op de radio aan de orde gesteld in de taalrubriek van de TROS-Nieuwsshow op zaterdagmorgen.

Woordprivatisering

Oorspronkelijk Nederlandse bewoners van de Utrechtse wijk Zuilen hebben het vaak moeilijk met hun Marokkaanse en Turkse buren. In een KRO-televisieprogramma op 22 januari 1992 luchtte een oudere mevrouw haar hart, maar zei daar nadrukkelijk bij: ‘Wij zijn geen sisten hoor!’ Later bleek dat ze zich niet als racist of fascist beschouwde. Deze spreekster had het achtervoegsel -ist samen met de s van ras en fas(c) verzelfstandigd tot een nieuw woord. Misschien maakt deze sist, al dan niet als scheldwoord, school. Dan kan het woord toegevoegd worden aan tig (van twin-, der-, veertig) en goog (van a-, peda- en demagoog). Opmerkelijk is dat alle drie de geprivatiseerde achtervoegsels een negatieve gevoelswaarde hebben.

Prikwinkel

Alle achtjarigen krijgen een herhalingsinenting tegen rode hond en nog wat kinderziektes. In Amsterdam gebeurt dat in gebouwtjes van de GG&GD. Dat is een lastige en onbegrijpelijke naam, zeker voor de doelgroep. Maar die heeft er wat op gevonden. Op het schoolplein hoorde ik: ‘Ben jij al in de prikwinkel geweest?’ Naar mijn smaak een geval van spontane taalvorming op zijn best.

Ontwapeningswedloop

De Telegraaf van 30 januari 1992 opende als volgt: ‘VS en Moskou beginnen ontwapeningswedloop’, een aardige toespeling op het oude woord wapenwedloop. De vraag is alleen: waarom stond er niet ontwapenwedloop, en ook: waarom hebben we nooit wapeningswedloop gekend?

Het antwoord ligt in de structuur van het Nederlands besloten. Werkwoorden met een voorvoegsel kunnen veel gemakkelijker tot een zelfstandig naamwoord op -ing gemaakt worden. Kale werkwoorden, dus zonder een voorvoegsel, kunnen dat moeilijker. We hebben wel de woorden verspreking en bespreking, maar niet spreking; wel bedoening en genoegdoening, maar geen doening; wel be- en ontbossing maar geen bossing. Wel bewapening en ontwapening, maar geen wapening (in deze betekenis), dus ook geen wapeningswedloop. Het taalgebruik is soepel genoeg uitgeweken naar wapenwedloop. Ontwapeningswedloop daarentegen kon moeiteloos en vanzelfsprekend gemaakt worden.

Leidinggeven

Enkele jaren geleden is onze taal verrijkt met een nieuw werkwoord toen men in plaats van ‘Je moet daaraan vorm geven’ ging zeggen: ‘Je moet dat vormgeven’.

Vormgeven krijgt navolging, zo blijkt uit een uitspraak van ouddirecteur-generaal van Onderwijs Van Eijndhoven, die in een interview met de Volkskrant (11-2-92) over zijn ambtenaren opmerkt: ‘Er zijn een paar fikse blunders nodig voor zo'n manier van denken zichzelf corrigeert. En, je moet dat leiding geven.’

Dat dus, niet daaraan. Het zou mij niet verbazen als het ontstaan van het werkwoord leidinggeven is bevorderd door het zelfstandig naamwoord leidinggevende, een van de eufemismen voor ‘baas’ in de zachte sector.